Categoriae (The Categories)
Ποιότητα δὲ λέγω καθ᾿ ἣν ποιοί τινες εἶναι λέγονται. Ἔστι δὲ ἡ ποιότης τῶν πλεοναχῶς λεγομένων. Ἒν μὲν οὖν εἶδος ποιότητος ἕξις καὶ διάθεσις λεγέσθωσαν. Διαφέρει δὲ ἕξις διαθέσεως τῷ πολὺ χρονιώτερον εἶναι καὶ μονιμώτερον. Τοιαῦται δὲ αἵ τε ἐπιστῆμαι καὶ αἱ ἀρεταί· ἥ τε γὰρ ἐπιστήμη δοκεῖ τῶν παραμονίμων εἶναι καὶ δυσκινήτων, ἐὰν καὶ μετρίως τις ἐπιστήμην λάβῃ, ἐάν περ μὴ μεγάλη μεταβολὴ γένηται ὑπὸ νόσου ἢ ἄλλου τινὸς τοιούτου· ὡσαύτως δὲ καὶ ἡ ἀρετή, οἷον ἡ δικαιοσύνη καὶ ἡ σωφροσύνη καὶ ἕκαστον τῶν τοιούτων, οὐκ εὐκίνητον δοκεῖ εἶναι οὐδ᾿ εὐμετάβολον. Διαθέσεις δὲ λέγονται ἅ ἐστιν εὐκίνητα καὶ ταχὺ μεταβάλλοντα, οἷον θερμότης καὶ κατάψυξις καὶ νόσος καὶ ὑγίεια καὶ ὅσα ἄλλα τοιαῦτα· διάκειται μὲν γάρ πως κατὰ ταύτας ὁ ἄνθρωπος, ταχὺ δὲ μεταβάλλει ἐκ θερμοῦ ψυχρὸς γενόμενος καὶ ἐκ τοῦ ὑγιαίνειν εἰς τὸ νοσεῖν, ὡσαύτως δὲ καὶ ἐπὶ τῶν ἄλλων, εἰ μή τις καὶ αὐτῶν τούτων τυγχάνοι διὰ χρόνου πλῆθος ἤδη πεφυσιωμένη καὶ ἀνίατος ἢ πάνυ δυσκίνητος οὖσα, ἣν ἄν τις ἴσως ἕξιν ἤδη προσαγορεύοι. Φανερὸν δὲ ὅτι ταῦτα βούλονται ἕξεις λέγειν, ἅ ἐστι πολυχρονιώτερα καὶ δυσκινητότερα· τοὺς γὰρ τῶν ἐπιστημῶν μὴ πάνυ κατέχοντας ἀλλ᾿ εὐκινήτους ὄντας οὔ φασιν ἕξιν ἔχειν, καίτοι διάκεινταί γέ πως κατὰ τὴν ἐπιστήμην ἢ χεῖρον ἢ βέλτιον. Ὥστε διαφέρει ἕξις διαθέσεως τῷ τὴν μὲν εὐκίνητον εἶναι, τὴν δὲ πολυχρονιωτέραν τε καὶ δυσκινητοτέραν. Εἰσὶ δὲ αἱ μὲν ἕξεις καὶ διαθέσεις, αἱ δὲ διαθέσεις οὐκ ἐξ ἀνάγκης ἕξεις· οἱ μὲν γὰρ ἕξεις ἔχοντες καὶ διάκεινταί γέ πως κατ᾿ αὐτάς, οἱ δὲ διακείμενοι οὐ πάντως καὶ ἕξιν ἔχουσιν.
Ἕτερον δὲ γένος ποιότητος καθ᾿ ὃ πυκτικοὺς ἢ δρομικοὺς ἢ ὑγιεινοὺς ἢ νοσώδεις λέγομεν, καὶ ἁπλῶς ὅσα κατὰ δύναμιν φυσικὴν ἢ ἀδυναμίαν λέγεται. Οὐ γὰρ τῷ διακεῖσθαί γέ πως ἕκαστον τῶν τοιούτων ποιὸν λέγεται, ἀλλὰ τῷ δύναμιν ἔχειν φυσικὴν ἢ ἀδυναμίαν τοῦ ποιῆσαί τι ῥᾳδίως ἢ μηδὲν πάσχειν, οἷον πυκτικοὶ ἢ δρομικοὶ οὐ τῷ διακεῖσθαί πως λέγονται ἀλλὰ τῷ δύναμιν ἔχειν φυσικὴν τοῦ ποιῆσαί τι ῥᾳδίως, ὑγιεινοὶ δὲ λέγονται τῷ δύναμιν ἔχειν φυσικὴν τοῦ μηδὲν πάσχειν ὑπὸ τῶν τυχόντων ῥᾳδίως, νοσώδεις δὲ τῷ ἀδυναμίαν ἔχειν φυσικὴν τοῦ μηδὲν πάσχειν ῥᾳδίως ὑπὸ τῶν τυχόντων. Ὁμοίως δὲ τούτοις καὶ τὸ σκληρὸν καὶ τὸ μαλακὸν ἔχει· τὸ μὲν γὰρ σκληρὸν λέγεται τῷ δύναμιν ἔχειν τοῦ μὴ ῥᾳδίως διαιρεῖσθαι, τὸ δὲ μαλακὸν τῷ ἀδυναμίαν ἔχειν τοῦ αὐτοῦ τούτου.
Τρίτον δὲ γένος ποιότητος παθητικαὶ ποιότητες καὶ πάθη. Ἔστι δὲ τὰ τοιάδε οἶον γλυκύτης τε καὶ πικρότης καὶ στρυφνότης καὶ πάντα τὰ τούτοις συγγενῆ, ἔτι δὲ θερμότης καὶ ψυχρότης καὶ λευκότης καὶ μελανία. Ὅτι μὲν οὖν αὗται ποιότητές εἰσι, φανερόν· τὰ γὰρ δεδεγμένα αὐτὰ ποιὰ λέγεται κατ᾿ αὐτάς, οἷον τὸ μέλι τῷ γλυκύτητα δεδέχθαι γλυκὺ λέγεται καὶ τὸ σῶμα λευκὸν τῷ λευκότητα δεδέχθαι· ὡσαύτως δὲ καὶ ἐπὶ τῶν ἄλλων ἔχει. Παθητικαὶ δὲ ποιότητες λέγονται οὐ τῷ αὐτὰ τὰ δεδεγμένα τὰς ποιότητας πεπονθέναι τι· οὔτε γὰρ τὸ μέλι τῷ πεπονθέναι τι λέγεται γλυκύ, οὔτε τῶν ἄλλων τῶν τοιούτων οὐδέν. Ὁμοίως δὲ τούτοις καὶ ἡ θερμότης καὶ ἡ ψυχρότης παθητικαὶ ποιότητες λέγονται οὐ τῷ αὐτὰ τὰ δεδεγμένα πεπονθέναι τι, τῷ δὲ κατὰ τὰς αἰσθήσεις ἑκάστην τῶν εἰρημένων ποιοτήτων πάθους εἶναι ποιητικὴν παθητικαὶ ποιότητες λέγονται· ἥ τε γὰρ γλυκύτης πάθος τι κατὰ τὴν γεῦσιν ἐμποιεῖ καὶ ἡ θερμότης κατὰ τὴν ἁφήν. Ὁμοίως δὲ καὶ αἱ ἄλλαι. Λευκότης δὲ καὶ μελανία καὶ αἱ ἄλλαι χροιαὶ οὐ τὸν αὐτὸν τρόπον τοῖς εἰρημένοις παθητικαὶ ποιότητες λέγονται, ἀλλὰ τῷ αὐτὰς ἀπὸ πάθους γεγονέναι. Ὅτι μὲν οὖν γίνονται διὰ πάθος πολλαὶ μεταβολαὶ χρωμάτων, δῆλον· αἰσχυνθεὶς γάρ τις ἐρυθρὸς ἐγένετο καὶ φοβηθεὶς ὠχρὸς καὶ ἕκαστον τῶν τοιούτων· ὥστε καὶ εἴ τις φύσει τῶν τοιούτων τι παθῶν πέπονθεν ἔκ τινων φυσικῶν συμπτωμάτων, τὴν ὁμοίαν χροιὰν εἰκός ἐστιν ἔχειν αὐτόν· ἥτις γὰρ νῦν ἐν τῷ αἰσχυνθῆναι διάθεσις τῶν περὶ τὸ σῶμα ἐγένετο, καὶ κατὰ φυσικὴν σύστασιν ἡ αὐτὴ γένοιτ᾿ ἄν, ὥστε φύσει καὶ τὴν χροιὰν ὁμοίαν γίγνεσθαι. Ὅσα μὲν οὖν τῶν τοιούτων συμπτωμάτων ἀπό τινων παθῶν δυσκινήτων καὶ παραμονίμων τὴν ἀρχὴν εἴληφε, παθητικαὶ ποιότητες λέγονται. Εἴτε γὰρ ἐν τῇ κατὰ φύσιν συστάσει ὠχρότης ἢ μελανία γεγένηται, ποιότητες λέγονται (ποιοὶ γὰρ κατὰ ταύτας λεγόμεθα), εἴτε διὰ νόσον μακρὰν ἢ διὰ καῦμα τὸ αὐτὸ τοῦτο συμβέβηκεν ὠχρότης ἢ μελανία, καὶ μὴ ῥᾳδίως ἀποκαθίστανται ἢ καὶ διὰ βίου παραμένουσι, ποιότητες καὶ αὐταὶ λέγονται· ὁμοίως γὰρ ποιοὶ κατὰ ταύτας λεγόμεθα. Ὅσα δὲ ἀπὸ ῥᾳδίως διαλυομένων καὶ ταχὺ ἀποκαθισταμένων γίνεται, πάθη λέγεται, ποιότητες δὲ οὔ· οὐ γὰρ λέγονται ποιοί τινες κατὰ ταύτας. Οὔτε γὰρ ὁ ἐρυθριῶν διὰ τὸ αἰσχυνθῆναι ἐρυθρίας λέγεται, οὔτε ὁ ὠχριῶν διὰ τὸ φοβηθῆναι ὠχρίας, ἀλλὰ μᾶλλον πεπονθέναι τι. Ὥστε πάθη μὲν τὰ τοιαῦτα λέγεται, ποιότητες δὲ οὔ. Ὁμοίως δὲ τούτοις καὶ κατὰ τὴν ψυχὴν παθητικαὶ ποιότητες καὶ πάθη λέγεται. Ὅσα γὰρ ἐν τῇ γενέσει εὐθὺς ἀπό τινων παθῶν δυσκινήτων γεγένηται, ποιότητες λέγονται, οἷον ἥ τε μανικὴ ἔκστασις καὶ ἡ ὀργὴ καὶ τὰ τοιαῦτα· ποιοὶ γὰρ κατὰ ταύτας λέγονται, ὀργίλοι τε καὶ μανικοί. Ὁμοίως δὲ καὶ ὅσαι ἐκστάσεις μὴ φυσικαί, ἀλλ᾿ ἀπό τινων ἄλλων συμπτωμάτων γεγένηνται δυσαπάλλακτοι ἢ καὶ ὅλως ἀκίνητοι, ποιότητες καὶ τὰ τοιαῦτα· ποιοὶ γὰρ κατὰ ταύτας λέγονται. Ὅσα δὲ ἀπὸ ταχὺ ἀποκαθισταμένων γίνεται, πάθη λέγεται, οἷον εἰ λυπούμενός τις ὀργιλώτερός ἐστιν· οὐδὲ γὰρ λέγεται ὀργίλος ὁ ἐν τῷ τοιούτῳ πάθει ὀργιλώτερος ὤν, ἀλλὰ μᾶλλον πεπονθέναι τι. Ὥστε πάθη μὲν λέγεται τὰ τοιαῦτα, ποιότητες δ᾿ οὔ.
Τέταρτον δὲ γένος ποιότητος σχῆμά τε καὶ ἡ περὶ ἕκαστον ὑπάρχουσα μορφή, ἔτι δὲ πρὸς τούτοις εὐθύτης καὶ καμπυλότης, καὶ εἴ τι τούτοις ὅμοιόν ἐστιν. Καθ᾿ ἕκαστον γὰρ τούτων ποιόν τι λέγεται· τὸ γὰρ τρίγωνον ἢ τετράγωνον εἶναι ποιόν τι λέγεται, καὶ τὸ εὐθὺ ἢ καμπύλον. Καὶ κατὰ τὴν μορφὴν δὲ ἕκαστον ποιόν τι λέγεται. Τὸ δὲ μανὸν καὶ τὸ πυκνὸν καὶ τὸ τραχὺ καὶ τὸ λεῖον δόξειε μὲν ἂν ποιόν τι σημαίνειν, ἔοικε δὲ ἀλλότρια τὰ τοιαῦτα εἶναι τῆς περὶ τὸ ποιὸν διαιρέσεως· θέσιν γὰρ μᾶλλόν τινα φαίνεται τῶν μορίων ἑκάτερον δηλοῦν. Πυκνὸν μὲν γὰρ τῷ τὰ μόρια σύνεγγυς εἶναι ἀλλήλοις, μανὸν δὲ τῷ διεστάναι ἀπ᾿ ἀλλήλων· καὶ λεῖον μὲν τῷ ἐπ᾿ εὐθείας πως τὰ μόρια κεῖσθαι, τραχὺ δὲ τῷ τὸ μὲν ὑπερέχειν τὸ δὲ ἐλλείπειν.
Ἴσως μὲν οὖν καὶ ἄλλος ἄν τις φανείη τρόπος ποιότητος, ἀλλ᾿ οἵ γε μάλιστα λεγόμενοι σχεδὸν οὗτοί εἰσιν.
Ποιότητες μὲν οὖν εἰσὶν αἱ εἰρημέναι, ποιὰ δὲ τὰ κατὰ ταύτας παρωνύμως λεγόμενα ἢ ὁπωσοῦν ἄλλως ἀπ᾿ αὐτῶν. Ἐπὶ μὲν οὖν τῶν πλείστων καὶ σχεδὸν ἐπὶ πάντων παρωνύμως λέγεται, οἷον ἀπὸ τῆς λευκότητος λευκὸς καὶ ἀπὸ τῆς γραμματικῆς γραμματικὸς καὶ ἀπὸ τῆς δικαιοσύνης δίκαιος, ὡσαύτως δὲ καὶ ἐπὶ τῶν ἄλλων. Ἐπ᾿ ἐνίων δὲ διὰ τὸ μὴ κεῖσθαι ταῖς ποιότησιν ὀνόματα οὐκ ἐνδέχεται παρωνύμως ἀπ᾿ αὐτῶν λέγεσθαι οἷον δρομικὸς ἢ πυκτικὸς ὁ κατὰ δύναμιν φυσικὴν λεγόμενος ἀπ᾿ οὐδεμιᾶς ποιότητος παρωνύμως λέγεται· οὐ γὰρ κεῖται ὀνόματα ταῖς δυνάμεσι καθ᾿ ἃς οὗτοι ποιοὶ λέγονται, ὥσπερ ταῖς ἐπιστήμαις καθ᾿ ἃς πυκτικοὶ ἢ παλαιστρικοὶ κατὰ διάθεσιν λέγονται· πυκτικὴ γὰρ λέγεται ἐπιστήμη καὶ παλαιστρική, ποιοὶ δ᾿ ἀπὸ τούτων παρωνύμως οἱ διακείμενοι λέγονται. Ἐνίοτε δὲ καὶ ὀνόματος κειμένου οὐ λέγεται παρωνύμως τὸ κατ᾿ αὐτὴν ποιὸν λεγόμενον, οἷον ἀπὸ τῆς ἀρετῆς ὁ σπουδαῖος· τῷ γὰρ ἀρετὴν ἔχειν σπουδαῖος λέγεται, ἀλλ᾿ οὐ παρωνύμως ἀπὸ τῆς ἀρετῆς. Οὐκ ἐπὶ πολλῶν δὲ τὸ τοιοῦτόν ἐστιν. Ποιὰ τοίνυν λέγεται τὰ παρωνύμως ἀπὸ τῶν εἰρημένων ποιοτήτων λεγόμενα ἢ ὁπωσοῦν ἄλλως ἀπ᾿ αὐτῶν.
Ὑπάρχει δὲ καὶ ἐναντιότης κατὰ τὸ ποιόν, οἷον δικαιοσύνη ἀδικίᾳ ἐναντίον καὶ λευκότης μελανίᾳ καὶ τἆλλα δὲ ὡσαύτως, καὶ τὰ κατ᾿ αὐτὰς ποιὰ λεγόμενα, οἷον τὸ ἄδικον τῷ δικαίῳ καὶ τὸ λευκὸν τῷ μέλανι. Οὐκ ἐπὶ πάντων δὲ τὸ τοιοῦτο· τῷ γὰρ πυῤῥῷ ἢ ὠχρῷ ἢ ταῖς τοιαύταις χροιαῖς οὐδὲν ἐναντίον ποιοῖς οὖσιν. Ἔτι δέ, ἐὰν τῶν ἐναντίων θάτερον ᾖ ποιόν, καὶ τὸ λοιπὸν ἔσται ποιόν. Τοῦτο δὲ δῆλον προχειριζομένῳ τὰς ἄλλας κατηγορίας, οἷον εἰ ἔστιν ἡ δικαιοσύνη τῇ ἀδικίᾳ ἐναντίον, ποιὸν δὲ ἡ δικαιοσύνη, ποιὸν ἄρα καὶ ἡ ἀδικία· οὐδεμία γὰρ τῶν ἄλλων κατηγοριῶν ἐφαρμόσει τῇ ἀδικίᾳ· οὔτε γὰρ τὸ ποσὸν οὔτε τὸ πρός τι οὔτε ποῦ οὔθ᾿ ὅλως τι τῶν τοιούτων οὐδέν, ἀλλ᾿ ἢ ποιόν. Ὡσαύτως δὲ καὶ ἐπὶ τῶν ἄλλων τῶν κατὰ τὸ ποιὸν ἐναντίων.
Ἐπιδέχεται δὲ τὸ μᾶλλον καὶ τὸ ἦττον τὰ ποιά. Λευκὸν γὰρ μᾶλλον καὶ ἧττον ἕτερον ἑτέρου λέγεται, καὶ δίκαιον ἕτερον ἑτέρου μᾶλλον. Καὶ αὐτὸ δὲ ἐπίδοσιν λαμβάνει· λευκὸν γὰρ ὂν ἔτι ἐνδέχεται λευκότερον γενέσθαι. Οὐ πάντα δέ, ἀλλὰ τὰ πλεῖστα. Δικαιοσύνη γὰρ δικαιοσύνης εἰ λέγεται μᾶλλον καὶ ἦττον, ἀπορήσειεν ἄν τις· ὁμοίως δὲ καὶ ἐπὶ τῶν ἄλλων διαθέσεων. Ἔνιοι γὰρ διαμφισβητοῦσι περὶ τῶν τοιούτων· δικαιοσύνην μὲν γὰρ δικαιοσύνης οὐ πάνυ φασὶ δεῖν λέγεσθαι μᾶλλον καὶ ἧττον, οὐδὲ ὑγίειαν ὑγιείας, ἧττον μέντοι ἔχειν ἕτερον ἑτέρου ὑγίειαν, καὶ δικαιοσύνην ἕτερον ἑτέρου, ὡσαύτως δὲ καὶ γραμματικὴν καὶ τὰς ἄλλας διαθέσεις. Ἀλλ᾿ οὖν τά γε κατὰ ταύτας λεγόμενα ἀναμφισβητήτως ἐπιδέχεται τὸ μᾶλλον καὶ τὸ ἧττον· γραμματικώτερος γὰρ ἕτερος ἑτέρου λέγεται καὶ ὑγιεινότερος καὶ δικαιότερος, καὶ ἐπὶ τῶν ἄλλων ὡσαύτως. Τρίγωνον δὲ καὶ τετράγωνον οὐ δοκεῖ τὸ μᾶλλον ἐπιδέχεσθαι, οὐδὲ τῶν ἄλλων σχημάτων οὐδέν. Τὰ μὲν γὰρ ἐπιδεχόμενα τὸν τοῦ τριγώνου λόγον ἢ τὸν τοῦ κύκλου πάνθ᾿ ὁμοίως τρίγωνα ἢ κύκλοι εἰσί, τῶν δὲ μὴ ἐπιδεχομένων οὐδὲν μᾶλλον ἕτερον ἑτέρου ῥηθήσεται· οὐδὲν γὰρ μᾶλλον τὸ τετράγωνον τοῦ ἑτερομήκους κύκλος ἐστίν· οὐδέτερον γὰρ ἐπιδέχεται τὸν τοῦ κύκλου λόγον. Ἁπλῶς δέ, ἐὰν μὴ ἐπιδέχηται ἀμφότερα τὸν τοῦ προκειμένου λόγον, οὐ ῥηθήσεται τὸ ἕτερον τοῦ ἑτέρου μᾶλλον. Οὐ πάντα οὖν τὰ ποιὰ ἐπιδέχεται τὸ μᾶλλον καὶ τὸ ἧττον.
Τῶν μὲν οὖν εἰρημένων οὐδὲν ἴδιον ποιότητος, ὅμοια δὲ καὶ ἀνόμοια κατὰ μόνας τὰς ποιότητας λέγεται· ὅμοιον γὰρ ἕτερον ἑτέρῳ οὐκ ἔστι κατ᾿ ἄλλο οὐδὲν ἢ καθ᾿ ὃ ποιόν ἐστιν. Ὥστε ἴδιον ἂν εἴη τῆς ποιότητος τὸ ὅμοιον καὶ ἀνόμοιον λέγεσθαι κατ᾿ αὐτήν.
Οὐ δεῖ δὲ ταράττεσθαι, μή τις ἡμᾶς φήσῃ ὑπὲρ ποιότητος τὴν πρόθεσιν ποιησαμένους πολλὰ τῶν πρός τι συγκαταριθμεῖσθαι· τὰς γὰρ ἕξεις καὶ διαθέσεις τῶν πρός τι εἶναι ἐλέγομεν. Σχεδὸν γὰρ ἐπὶ πάντων τῶν τοιούτων τὰ γένη πρός τι λέγεται, τῶν δὲ καθ᾿ ἕκαστα οὐδέν. Ἡ μὲν γὰρ ἐπιστήμη, γένος οὖσα, αὐτὸ ὅπερ ἐστὶν ἑτέρου λέγεται (τινὸς γὰρ ἐπιστήμη λέγεται), τῶν δὲ καθ᾿ ἕκαστα οὐδὲν αὐτὸ ὅπερ ἐστὶν ἑτέρου λέγεται, οἷον ἡ γραμματικὴ οὐ λέγεται τινὸς γραμματικὴ οὐδ᾿ ἡ μουσικὴ τινὸς μουσική. Ἀλλ᾿ εἰ ἄρα, κατὰ τὸ γένος καὶ αὗται τῶν πρός τι λέγονται, οἶον ἡ γραμματικὴ λέγεται τινὸς ἐπιστήμη, οὐ τινὸς γραμματικὴ, καὶ ἡ μουσικὴ τινὸς ἐπιστήμη λέγεται, οὐ τινὸς μουσική. Ὥστε αἱ καθ᾿ ἕκαστα οὐκ εἰσὶ τῶν πρός τι. Λεγόμεθα δὲ ποιοὶ ταῖς καθ᾿ ἕκαστα· ταύτας γὰρ καὶ ἔχομεν· ἐπιστήμονες γὰρ λεγόμεθα τῷ ἔχειν τῶν καθ᾿ ἕκαστα ἐπιστημῶν τινά. Ὥστε αὗται ἂν καὶ ποιότητες εἴησαν, αἱ καθ᾿ ἕκαστα, καθ᾿ ἅς ποτε καὶ ποιοὶ λεγόμεθα· αὗται δὲ οὐκ εἰσὶ τῶν πρός τι. Ἔτι εἰ τυγχάνοι τὸ αὐτὸ πρός τι καὶ ποιὸν ὄν, οὐδὲν ἄτοπον ἐν ἀμφοτέροις τοῖς γένεσιν αὐτὸ καταριθμεῖσθαι.
| فى الكيف والكيفية
واسمى بالكيفية تلك التى بها يقال فى الاشخاص كيف هى. والكيفية مما يقال على انحاء شتى؛ فليسم، نوع واحد من الكيفية ملكة وحالا. وتخالف الملكة الحال فى انها ابقى واطول زمانا، وما يجرى هذا المجرى العلوم والفضايل، فان العلم مظنون به انه من الاشيا الباقية التى تعسر حركتها، وان كان الانسان انما شدا من العلم ما لم يحدث عليه تغير فادح، عن مرض او غيره٦ مما اشبهه؛ وكذلك ايضا الفضيلة، مثل العدل والفقة وكل واحدrp مما اشبه ذلك قد يظن بها انها ليست بسهلة الحركة، ولا سهلة التغير؛ واما الحالات فيسمى بها الاشيا السهلة الحركة السريعة التغير، مثل الحرارة والبرودة والمرض والصحة وساير وما اشبه ذلك؛ فان الانسان قد قبل بهذه حالا على ضرب من الضروب، الا انه قد يتغير بسرعة فيصير باردا بعد ان كان حارا، وينتقل من الصحة الى المرض؛ وكذلك الامر فى سايرها. الا ان يكون الانسان قد صارت هذه الاشيا ايضا له لطول المدة حالا طبيعية لا شفا لها، او عسرت حركتها مجدا، فلعله ان يكون للانسان ان يسمى هذه حينيذ ملكة. ومن البين انه انما يقتضى اسم الملكة الاشيا التى هى اطول زمانا واعسر حركة؛ فانهم لا يقولون فيمن كان غير متمسك بالعلوم تمسكا يعتد به، لكنه سريع التنقل، له ملكة؛ على ان هلن كان بهذه الصفة حالا ما فى العلم أما اخس واما افضل. فيكون الفرق بين الملكة وبين الحال ان هذه سهلة الحركة وتلك اطول زمانا واعسر تحركا. والملكات هى ايضا حالات، وليست الحالات ضرورة ملكات. فان من كانت له ملكة، فهو بها بحال ما ايضا من الاحوال؛ واما من كان بحال من الاحوال فليست له لا محالة ملكة.
وجنس اخر من الكيفية، هو الذى به نقول ملاكزيين، او محاضريين، او مصححين، او ممراضين، وبالجملة ما قيل بقوة طبيعية او لا قوة. وذلك انه ليس يقال كل واحد من اشباه هذه، | لان له حالا ما، لكن من قبل ان له قوة طبيعية، او لا قوة فى ان يفعل شيا ما بسهولة، اولا ينفعل شيا؛ مثال ذلك: انه يقال ملاكزيون، او محاضريون، ليس من قبل ان لهم حالا ما، لكن من قبل ان لهم قوة على ان يفعلوا شيا بسهولة؛ ويقال مصححون من قبل ان لهم قوة طبيعية على الا ينفعلوا شيا بسهولة من الافات العارضة. ويقال ممراضون، من قبل انه لا قوة لهم طبيعية على الا ينفعلوا شيا؛ وكذلك ايضا الامر فى الصلب، وفى اللين؛ فانه يقال صلب، من قبل ان له قوة على الا ينقطع بسهولة، ويقال لين من قبل انه لا قوة له على هذا المعنى نفسه.
وجنس ثالث من الكيفية، كيفيات انفعالية وانفعالات؛ ومثالات ذلك: هذه الحلاوة والمرارة، وكل ما كان مجانسا لهذين؛ وايضا الحرارة والبرودة والبياض والسواد. وظاهر ان هذه كيفيات، لان ما قبلها قيل فيه بها كيف هو؛ مثال ذلك: العسل يقال حلو لانه قبل الحلاوة، والجسم يقال ابيض لانه قبل البياض؛ وكذلك يجرى الامر فى سايرها. ويقال كيفيات انفعالية ، ليس من قبل ان تلك الاشيا انفسها التى قبلت هذه قبلت هذه الكيفيات انفعلت شيا، فان العسل ليس يقال حلوا، من قبل انه انفعل شيا، ولا واحد من ساير ما اشبهه. وعلى مثال هذه ايضا، الحرارة والبرودة تقالان كيفيتين انفعاليتين، ليس من قبل ان تلك الاشيا انفسها التى قبلتها انفعلت شيا؛ بل انما يقال لكل واحدة من هذة الكيفيات، التى ذكرناها، كيفيات انفعالية، من قبل انها تحدث فى الحواس انفعالا. فان الحلاوة تحدث انفعالا ما فى المذاق، والحرارة فى اللمس، وعلى هذا المثال سايرها ايضا. فاما البياض والسواد وساير الالوان فليس انما تقال كيفيات انفعالية بهذه الجهة التى بها قيلت هذه التى تقدم ذكرها، لكن من قبل انها انفسها انما تولدت عن انفعال. ومن البين انه قد يحدث عن الانفعال تغايير كثيرة فى الالوان، من ذلك ان المرء اذا خجل احمر، واذا فزع اصفر، وكل واحد مما اشبه ذلك. فيجب من ذلك ان كان ايضا انسان قد ناله بالطبع بعض هذه الانفعالات من عوارض ما طبيعية، فلازم | ان يكون لونه مثل ذلك اللون؛ وذلك انه ان حدثت الان عند الخجل حال ما لشى مما للبدن، فقد يمكن ايضا ان تحدث تلك الحال بعينها فى الجبلة الطبيعية؛ فيكون اللون ايضا بالطبع مثله؛ فما كان من هذة العوارض كان ابتداوه عن انفعالات ما عسرة حركتها، ذات ثبات، فانه يقال لها كيفيات. فان الصفرة او السواد، ان كان تكونه فى الجبلة الطبيعية فانه يدعى كيفية (اذ كنا قد يقال فينا به كيف نحن) وان كان انما عرضت الصفرة او السواد من مرض مزمن، او من احراق شمس فلم يسهل عودته الى الصلاح، او بقى ببقائنا، قيلت هذه ايضا كيفيات؛ وذلك انه قد يقال فينا بها على ذلك المثال كيف نحن. فاما ما كان حدوثه عما يسهل انحلاله ووشيك عودته الى الصلاح، قيل انفعالا؛ وذلك انه لا يقال به فى احد كيف هو. فانه ليس يقال لمن احمر لخجل احمرى، ولا من اصفر للفزع مصفر، لكن انه انفعل شيا. فيجب ان تقال هذه، وما اشبهها، انفعالات ولا تقال كيفات. وعلى هذا المثال، يقال فى النفس ايضا كيفيات انفعالية وانفعالات؛ فان ما كان تولده فيها91 منذ اول التكون عن انفعالات ما، فانها ايضا تقال كيفيات؛ ومثال ذلك: تيه العقل والغضب وما يجرى مجراهما، فانهم به يقال فيهم بها، كيف هم؛ فيقال غضوب وتايه العقل؛ وكذلك ايضا ساير اصناف تيه العقل، اذا لم تكن طبيعية لكن كان تولدها عن عوارض ما اخر، يعسر التخلص منها، اوهى غير زايلة اصلا، يقال كيفيات؛ وذلك انه يقال فيهم بها كيف هم؛ وما كان حدوثه فيها عن اشيا سهلة وشيكة العودة الى الصلاح، فانها تقال انفعالات؛ مثال ذلك: الانسان ان اغتم، فاسرع غضبه، فانه ليس يقال غضوبا من اسرع غضبه بمثل هذا الانفعال، بل احرى ان يقال انه انفعل شيا؛ فتكون هذه انما تقال | انفعالات لا كيفيات.
وجنس رابع من الكيفية الشكل والخلقة الموجودة فى واحد واحد؛ ومع هذين ايضا الاستقامة والانحنا وشى ان كان يشبه هذه، وبكل واحد من هذه يقال كيف الشى؛ فانه قد يقال فى الشى بانه مثلث او مربع كيف هو، وبانه مستقيم او منحنى؛ ويقال ايضا كل واحد بالخلقة كيف هو. فاما المتخلخل والمتكاثف والخشن والاملس، فقد يظن انها تدل على كيف ما؛ الا انه قد يشبه ان تكون هذه وما اشبهها مباينة للقسمة التى فى الكيف، وذلك انه قد يظهر ان كل واحد منهما احرى بان يكون انما يدل على وضع ما للاجزا، فانه انما يقال كثيف، بان اجزاه متقارب بعضها من بعض، ويقال متخلخل بان اجزاه متباعدة بعضها عن بعض، ويقال املس بان اجزاه موضوعة على استقامة ما، ويقال خشن بان بعضها يفضل وبعضها يقصر. ولعله قد يظهر للكيفية ضرب ما اخر، الا ان ما يذكر خاصة من ضروبها فهذا مبلغه. فالكيفيات هى هذه التى ذكرت.
وذوات الكيفية هى التى يقال بها على طريق المشتقة اسماوها، او على طريق اخر منها كيف كان؛ فاما فى اكثرها، وفى جميعها، الا الشاذ منها، فانما يقال على طريق المشتقة اسماوها؛ مثال ذلك: من البياض ابيض، ومن البلاغة بليغ، ومن العدالة عدل؛ وكذلك فى سايرها. واما فى الشاذ منها، فلانه لم يوضع للكيفيات اسما فليس يمكن ان يكون يقال منها على طريق المشتقة اسماوها؛ مثال ذلك: المحاضرى او الملاكزى، الذى يقال بقوة طبيعية، فليس يقال، فى اللسان اليونانى، من كيفية من الكيفيات على طريق المشتقة اسماوها؛ وذلك انه لم يوضع للقوى، فى اللسان اليونانى، اسم فيقال بها | هو لا كيف هم، كما وضع للعلوم وهى التى بها يقال ملاكزيين او مناضليين، من طريق الحال؛ فانه يقال علم ملاكزى اى علم الملاكزة، وعلم مناضلى اى علم المناضلة؛ ويقال فى حالهم من هذه، على طريق المشتقة اسماوها، كيف هم. وربما كان لها اسم موضوع، ولا يقال المكيف بها على طريق المشتقة اسماوها؛ مثال ذلك: من الفضيلة مجتهد؛ فان الذى له فضيلة انما يقال مجتهد، ولا يقال، فى اللسان اليونانى، من الفضيله، على طريق المشتقة اسماوها. وليس ذلك فى الكثير. فذوات الكيفية تقال التى تدعى من الكيفيات التى ذكرت على طريق المشتقة اسماوها، او على طريق اخر منها كيف كان.
وقد يوجد ايضا فى الكيف مضادة؛ مثال ذلك: ان العدل ضد الجور؛ وكذلك البياض والسواد وساير ما اشبه ذلك؛ وايضا ذوات الكيفية بها، مثال ذلك: الجاير للعادل، والابيض للاسود، الا ان ذلك ليس فيها كلها، فانه ليس للاشقر ولا للاصفر ولا لما اشبه ذلك من الالوان ضد اصلا، وهى ذوات كيفية، وايضا ان كان احد المتضادين، ايهما كان، كيفا فان الاخر ايضا يكون كيفا؛ وذاك بين لمن تصفح ساير النعوت، مثال ذلك: ان كان العدل ضد الجور، وكان العدل كيفا، فان الجور ايضا كيف؛ فانه لا يطابق الجور ولا واحدا من ساير النعوت، لا الكم مثلا، ولا المضاف، ولا اين ولا واحداً من ساير ما يجرى مجراها بتة ما خلا الكيف؛ وكذلك فى ساير المتضادات التى فى الكيف.
وقد يقبل ايضا الكيف الاكثر والاقل فانه يقال ان هذا ابيض باكثر من غيره، او باقل؛ وهذا عادل باكثر من غيره، او باقل؛ وهى انفسها تحتمل الزيادة؛ فان الشى الابيض قد يمكن ان يزيد بياضه فيصير اشد بياضا. وليس كلها، ولكن اكثرها. فانه مما يشك فيه، هل تقال عدالة اكثر او اقل من عدالة؛ وكذالك فى ساير الحالات. فان قوما يمارون فى | اشباه هذه، فيقولون انه لا يكاد ان يقال عدالة اكثر ولا اقل من عدالة، ولا صحة اكثر ولا اقل من صحة؛ ولكنهم يقولون ان لهذا صحة اقل مما لغيره ولهذا عدالة اقل مما لغيره؛ وعلى هذا المثال، لهذا كتابة اقل من كتابة غيره، وساير الحالات. فاما ما تسمى بها فانها تقبل الاكثر والاقل بلا شك؛ فانه يقال ان هذا ابلغ من غيره، واعدل واصح، وكذلك الامر فى سايرها. واما المثلث والمربع، فلن يظن انهما يقبلان الاكثر لا الاقل، ولا شى من ساير الاشكال البتة. فان ما قبل قول المثلث او قول الدايرة. فكله على مثال واحد مثلثات ودواير؛ وما لم يقبله فليس يقال ان هذا اكثر من غيره فيه، فانه ليس المربع فى انه دايرة اكثر من المستطيل اذ كان ليس يقبل ولا واحد منهما حد الدايرة. وبالجملة انما يوجد احد الشيين اكثر من الاخر، اذا كانا جميعا يقبلان قول الشى الذى يقصد له؛ فليس كل الكيف اذا يقبل الاكثر والاقل.
فهذه التى ذكرت ليس منها شى هو خاصة الكيفية. فاما الشبيه وغير الشبيه، فانما يقالان فى الكيفيات وحدهما؛ فانه ليس يكون هذا شبيها بغيره بشى، غير ما هو به كيف. فتكون خاصة الكيفية ان بها يقال شبيه وغير شبيه.
وليس ينبغى ان يتداخلك الشك فتقول انا قصدنا للكلام فى الكيفية، فعددنا كثيرا من المضاف، اذ الملكات والحالات من المضاف. فانه يكاد ان تكون اجناس هذه كلها وما اشبهها انما تقال من المضاف؛ واما الجزويات، فلا شى منها البتة، فان العلم، وهو جنس، ماهيته انما تقال بالقياس الى غيره (وذلك انه انما يقال علم بشى)؛ فاما الخزويات فليس شى منها ماهيته تقال بالقياس الى غيره؛ مثال ذلك: النحو، ليس يقال نحوا بشى، ولا الموسيقى هى موسيقى بشى، اللهم الا ان تكون هذه ايضا قد تقال من المضاف، من طريق الجنس؛ مثال ذلك: النحو يقال علما بشى، لا نحوا بشى؛ والموسيقى علم بشى، لا موسيقى بشى؛ | فيجب ان تكون الجزويات ليست من المضاف. ويقال لنا ذوى كيفية بالجزويات، وذلك انه انما لنا هذه، فانا انما يقال لنا علما، بان لنا من الجزوية. فيجب من ذلك ان تكون هذه ايضا، اعنى الجزويات، كيفيات وهى التى بها تدعى ذوى كيفية، وليس هذه من المضاف. وايضا ان الفى شى واحد بعينه كيفا ومضافا، فليس بمنكر ان يعد فى الجنسين جميعا.