De Anatomicis Administrationibus I-IX,5 (On Anatomical Procedures)
Ἑξῆς δὲ τὰς ἀποφυομένας ἑκατέρωθεν τῶν ληνῶν θεάσῃ φλέβας λεπτάς· ἐνίας μὲν ἰσχνάς πάνυ καὶ τριχὸς μόνης δεχομένας κάθεσιν, ἐνίας δὲ μείζους. ὄψει δὲ τὰς μὲν ἀπὸ τῆς ἐπιπολῆς ληνοῦ τῆς μικρᾶς εἰς τὰ πλησίον ἐγκεφάλου μόρια τὰ ἐπιπολῆς διασπειρομένας, τὰς δ’ ἀπὸ τῆς διὰ βάθους τῆς μεγάλης εἴς τε τοὐπίσω. μέρος ὅλον ἐγκεφάλου, τὸ καλούμενον ὑπό τινων ἐγκράνιον, εἴς τε τὸ πρόσω κατασχιζομένας, ἃς καὶ πρὶν εἰς αὐτὸ τὸ σῶμα καταδύεσθαι τοῦ ἐγκεφάλου, θεάσῃ σαφῶς ἐκπιπτούσας τῶν κατὰ τὴν μήνιγγα φλεβῶν, ἐάν γε μὴ τύχῃς αὐτὰς διεσπακώς. ὀπίσθιον δὲ λέγειν ἐγκέφαλον, ἢ ἐγκράνιον, ἢ παρεγκεφαλίδα, διαφέρει οὐδέν. εἰς τοῦτο μὲν οὖν ἐμφυόμεναι φλέβες ἀπό τε τῶν ἀναφερομένων εἰς τὴν ληνὸν κατὰ τὰς πλευρὰς καὶ τῆς λαμβδοειδοῦς ῥαφῆς, ἔτι τε πρὸς αὐταῖς ἀπ’ αὐτῆς καὶ ληνοῦ, τὸν ἀκριβῆ τῆς φλεβὸς ἔχουσι χιτῶνα, τοιοῦτον μάλιστα τὴν ἰδέαν, οἷός περ ἁπάσαις ταῖς καθ’ ὅλον τὸ ζῶόν ἐστιν. εἰς αὐτὸν δὲ τὸν ἐγκέφαλον, ὃν ἔνιοι πρόσθιον ἐγκέφαλον ὀνομάζουσι, διὰ τῆς παχείας μήνιγγος ἀφικνεῖται τὸ αἷμα, μέσης ἀκριβῶς τεταγμένης καὶ τεμνούσης δίχα τὸν ἐγκέφαλον ἴσοις τμήμασιν. ἐννέμονται δὲ καὶ ταύτῃ φλέβες ἀκριβῶς πάμπολλαι παρ’ ὅλον τὸ μῆκος εἰς ἑκάτερον τῶν ἐγκεφάλου μερῶν, εὐώνυμόν τε καὶ δεξιὸν, ἅπασαι μικραὶ πλὴν δυοῖν, μιᾶς μὲν τῆς κατὰ τὴν ληνὸν, ἀποφυομένης εἰς τό πρόσω διὰ βάθους κατὰ τὸ μῆκος ὅλης τῆς κεφαλῆς· ὅπως δ’ αὐτὴν εὑρίσκειν χρὴ, μικρὸν ὕστερον ἐρῶ· δευτέρας δὲ πολὺ μείζονος, οὔτ’ ἐγγὺς πάνυ τῶν κατὰ τὴν ληνὸν χωρίων, οὔτε πόῤῥω, κατὰ μέσον μάλιστα τοῦ παντὸς ἐγκεφάλου· προσαγορεύω δ’ οὕτω τὸν συγκείμενον ἐξ ἑκατέρων τῶν μερῶν, ὀπισθίου τε καὶ προσθίου. δύεται δ’ ἡ φλὲψ αὕτη κατάντης εἰς τὸ βάθος, ἔνθεν καὶ σχίζεται πολυειδῶς. οὐ μὴν αὕτη γε τοῦτο πάσχει μετὰ τὴν ἐκ τῆς μήνιγγος ἔκφυσιν, ἀλλὰ προελθοῦσα μέχρι τινὸς οὐ πολλοῦ. ταῦτα μὲν οὖν ἅπαντα θεάσῃ, πρὶν διελεῖν κατά τι τὸν ἐγκέφαλον, ἐπὶ μόνῃ τῇ παχείᾳ μήνιγγι γυμνωθείσῃ. γυμνώσας δ’ αὐτὴν κατὰ τρεῖς τόπους, ἐπειδὴ καὶ τρίχα τέτμηκε ταῖς διπλόαις τὸν ὅλον ἐγκέφαλον, εἶτ’ ἀνατείνας κατὰ τὰς τομὰς τοῖς σαυτοῦ δακτύλοις, ἰδίᾳ μὲν τὸ ἀριστερὸν μέρος αὐτῆς, ἰδίᾳ δὲ τὸ δεξιὸν, οἷς τὸν πρόσθιον ἐγκέφαλον ἔσκεπεν, ἰδίᾳ δ’ αὖ πάλιν τὸ λοιπὸν, ᾧ τὸν ὀπίσθιον, ἁπάσας τε τῶν φλεβῶν ὄψει τὰς ἐκφύσεις εἰς τὰ τρία μέρη τοῦ παντὸς ἐγκεφάλου διασπειρομένας, ἐνίας μὲν οὕτως ἐπιπολῆς, ὡς φαίνεσθαι τὰς σχίσεις αὐτῶν, ἐνίας δὲ καὶ δυομένας εἰς τὸ βάθος, ἅπαντά τε τὸν λεπτὸν ὑμένα τὸν συνδοῦντα τὰς εἰρημένας φλέβας, ἔξωθέν τε περικείμενον τῷ ἐγκεφάλῳ, μετά τε τῶν φλεβῶν εἰς τὴν κοιλίαν αὐτοῦ κατιόντα. τοῦτον τὸν ὑμένα λεπτὴν ὀνομάζουσι μήνιγγα κατὰ δή τι παλαιὸν ἔθος, οὐκ οἶδ’ ὅπως νῦν μόνοις τοῖς περὶ τὸν ἐγκέφαλον ὑμέσι φυλαχθείσης τῆς προσηγορίας. ὠνόμαζον γὰρ οὐ τούτους μόνους τοὺς ὑμένας, ἀλλὰ καὶ πάντας οἱ παλαιοὶ μήνιγγας, ὡς ἔνεστί σοι μαθεῖν ἔκ τ’ ἄλλων πολλῶν συγγραμμάτων, ἃ γέγραπται τοῖς ἀνδράσιν ἐκείνοις, ἀτὰρ οὐχ ἥκιστα καὶ τῶν Ἱπποκράτους τε καὶ Διοκλέους, ὧν καὶ Μαρῖνος ἐμνημόνευσεν ἐν τῇ τῶν ἀνατομικῶν πραγματείᾳ. ἡ μὲν δὴ λεπτὴ μήνιγξ εἴωθέ σοι φαίνεσθαι περιπεφυκυῖα τὸν ἐγκέφαλον, ἔν τε τῷ βάθει κατὰ τὸν αὐτὸν τρόπον ὁμιλοῦσα, τὴν παχεῖαν δὲ πλεῖστον ἀφεστῶσαν αὐτοῦ θεάσῃ. καὶ πόσον γε τοῦτ’ ἔστι, δυνήσῃ μαθεῖν, εἰ καθ’ ἕν τι τῶν τριῶν μερῶν, εἰς ἃ τέτμηκεν ὅλον τὸν ἐγκέφαλον, ὀπὴν ἐργασάμενος βραχεῖαν ἐμβάλλοις εἰς αὐτὴν ἀρχὴν σαλπιγγίου τινὸς, οἷά περ ἐμοὶ παρεσκευασμένα βλέπετε, παραπλήσια τοῖς τῶν χρυσοχόων φυσητῆρσιν. ὀνομάζουσι δ’ οὕτως, ὡς ἴστε, δι’ ὧν φυσῶσιν αὐτοὶ τὸ πῦρ ἀνάπτοντες. ἐὰν οὖν ἐμβαλὼν τῷ διῃρημένῳ τὴν ἀρχὴν τοῦ σαλπιγγίου καὶ περισφίγξας ἐν κύκλῳ τὴν μήνιγγα φυσήσῃς δι’ αὐτοῦ, θεάσῃ πληρουμένην ἀέρος οὐκ ὀλίγου τὴν ὑπ’ αὐτῇ χώραν. αὕτη μὲν γὰρ ἡ μήνιγξ ἡ παχεῖα τὸ κρανίον ὑπέζωκεν· ὁ δ’ ἐγκέφαλος ἐν τῷ διαστέλλεσθαί τε καὶ συστέλλεσθαι προσέρχεταί τε καὶ ἀποχωρεῖ κατὰ τὴν μεταξὺ χώραν τὴν κενήν. ἀλλὰ περὶ μὲν τούτου μετ’ ὀλίγον εἰρήσεται κατὰ τὴν ἐπὶ τῶν ζώων ἐγχείρησιν· ἐν δὲ τῷ παρόντι λόγῳ τῶν ἐφεξῆς ἐχώμεθα.
ثم انظر بعد ذلك الى العروق التى تخرج من المعصرتين كلتيهما التى بعضها فى غاية الدقة حتى لا يدخل فيه الشعرة فقط وبعضها اغلظ وترى العروق التى تخرج من المعصرة الصغيرة التى تلى الظاهر تتفرق وتنبث فيما هو بالقرب من تلك المعصرة من اجزاء الدماغ وهى الاجزاء التى تلى الظاهر واما العروق التى تخرج من المعصرة الغايرة وهى الأعظم فتراها تتفرق وتنبث فى جميع الجزء الموخر من الدماغ وهو الجزء الذى يسمونه قوم دماغ موخر الراس وفى الجزء المقدم منه وقبل ان تغوص هذه العروق فى جرم الدماغ نفسه انت تراها رويةً بينةً تخرج من العروق التى فى غشايى الدماغ ان لم يتفق لك ان تكون قد هتكتها وخرقتها والجزء الموخر من الدماغ يسمونه اليونانيون باسماء شتا عليك ان تسميه بأيها شيت والعروق التى تنشعب من العروق التى تصعد الى المعصرة وتجى الى هذا الجزو تمر على ضلع الدرز الشبية باللام فى كتاب اليونانيين والعروق ايضا التى تخرج من نفس المعصرة طبقتها كلها طبقة العروق بالحقيقة وهى فى أمثالها على مثال طبقة العروق التى فى جميع بدن الحيوان فاما نفس الدماغ وهو الذى يسمونه قوم الدماغ المقدم فياتيه الدم فى نفس الغشاء الغليظ وهذا الغشاء موضوع فى وسط الدماغ على الحقيقة يقطع الدماغ بنصفين سواء وينشعب من هذا ايضا عروق صحيحية كثيرة جدا فى طوله كله تذهب الى جزوى الدماغ كليهما اعنى الجزء الايمن والجزء الايسر وهى عروق كلها صغار خلا العرقين أحدهما العرق الذى منشاه من المعصرة وذهابه الى المقدم وممره فى العمق فى طول الراس كله وساصف لك عن قريب كيف السبيل الى ان يوجد هذا العرق والآخر اعظم من ذلك بكثير وليس هو بقريب من موضع المعصرة ولا يبعد منه لكنه من أقرب الاشياء موضعاً من الموضع الوسط من جملة الدماغ اعنى بقولى جملة الدماغ الشى المركب من جزوى الدماغ المقدم والموخر وهذا العرق يغوص الى ناحية أسفل الى العمق وينقسم هناك الى أقسام كثيرة وليس ينقسم ساعة يطلع من الغشاء لكن بعد ان يمر قليلا فهذا الاشياء كلها تراها عيانا قبل ان تشرح شيا من الدماغ اذا انت كشفت الغشاء الغليظ وحده وكشفك إياه يكون فى ثلثة أمكنة لانه يقطع جملة الدماغ بانطوايه ثلث قطع ثم مد مواضع القطع باصابعك الى فوق ويكون مدك للجزء الايسر من الغشاء الغليظ على حدة وللجزء الايمن على حدة وهذين الجزئين هما اللذين بهما يجلل هذا الغشاء ما فى مقدم الراس من الدماغ ومد ايضا الجزء الباقى من الغشاء الغليظ على حدة وهو الجزء الذى به كان الغشاء يجلل ما فى موخر الراس من الدماغ فانك اذا فعلت ذلك رايت جميع شعب العروق تنقسم فى اجزاء جملة الدماغ الثلثة بعضها مما يلى الظاهر حتى ترى تقسمها عيانا وبعضها يغوص الى العمق ورايت ايضا جملة الغشاء الرقيق الذى يربط تلك العروق التى ذكرناها يحيط بالدماغ من خارج ويتمدد مع العروق الى بطن الدماغ وهذا الغشاء الرقيق يسمى بهذا الاسم على سبيل ما جرت به العادة القديمة وما أدرى كيف بقى اسم كل واحد من غشايى الدماغ اليونانى وهو مننكس لا يسمى به إلاهذين الغشايين وحدهما دون ساير الأغشية وقد كانت القدماء تسمى بهذا الاسم هاذين الغشائين وجميع الأغشية الأخر وكتبهم تدل على ذلك بانها كثيرة وخاصةً كتب ابقراط وكتب ديوقليس التى ذكرها مارينوس فى كتابه فى التشريح فالغشاء الرقيق انت تراه محيط بالدماغ من خارج ومضام له من داخل على ذلك المثال فاما الغشاء الغليظ فتراه بعيدا عن الدماغ جدا وانت تقدر ان تتعرف مقدار بعده عنه إن انت ثقبته فى أحد هذه الثلثة الاجزاء التى بها قسم الدماغ ثقبا صغيرا وإن أدخلت فى الثقب راس أنبوب على مثال الأنابيب التى رايتموها عندى مهياة على عمل البوق ومثالها مثال منافيخ الصاغة اعنى بقولى منافيخ الآلات التى بها ينفخ الصايغ ويلكد النار فان انت أدخلت فى الموضع الذى ثقبته راس البوق وشددت حوله الغشاء واستوثقت منه ونفخت فيه رايت الموضع الذى تحته يمتلى هواءا كثيرا وذلك أن الغشاء الغليظ مفروش تحت قحف الراس والدماغ اذا انبسط وانقبض يذهب ويجئ فى موضع خالى فيما بينه وبين الغشاء وهذا أمر ياتى ذكره لك بعد قليل عند ذكرى تشريح الحيوان الحى فاما ههنا فأنا مقبل على ما كنت فيه لازم لسنن كلامى