Digital Corpus for Graeco-Arabic Studies

Hippocrates: De Diaeta in Morbis Acutis (Regimen in Acute Diseases)

11. Τιμωρητέον δὲ τοιόνδε τι μέρος τῷ ἐναντίῳ λόγῳ· μεταβολὴ τῆς διαίτης τουτέοισιν ἐγένετο, οὐ μεταβάλλοντος τοῦ σώματος οὔτε ἐπὶ τὴν ῥώμην, ὥστε προσθέσθαι δεῖν σιτία, οὔτε ἐπὶ τὴν ἀῤῥωστίην, ὥστε ἀφαιρεθῆναι· προστεκμαρτέα δὴ καὶ ἡ ἰσχὺς καὶ ὁ τρόπος τοῦ νουσήματος ἑκάστου, καὶ τῆς φύσιος τοῦ ἀνθρώπου, καὶ τοῦ ἔθεος τῆς διαίτης τοῦ κάμνοντος, οὐ μοῦνον σιτίων, ἀλλὰ καὶ ποτῶν. Πολλῷ δὲ ἧσσον ἐπὶ τὴν πρόσθεσιν ἰτέον· ἐπεὶ τήν γε ἀφαίρεσιν ὅλως ἀφελεῖν πολλαχοῦ λυσιτελέει, ὅκου διαρκέειν μέλλει ὁ κάμνων, μέχρις ἂν τῆς νούσου ἡ ἀκμὴ πεπανθῇ· ἐν ὁκοίοισι δὲ τὸ τοιόνδε ποιητέον γεγράψεται. Πολλὰ δ᾿ ἄν τις καὶ ἄλλα ἠδελφισμένα τοῖσιν εἰρημένοισι γράφοι· τὸ δέ γε μὴν κρέσσον μαρτύριον· οὐ γὰρ ἠδελφισμένον ἐστὶ τῷ πρήγματι, περὶ οὗ μοι ὁ πλεῖστος λόγος εἴρηται, ἀλλ᾿ αὐτὸ τὸ πρῆγμα ἐπικαιρότατόν ἐστι διδακτήριον· οἱ γὰρ ἀρχόμενοι τῶν ὀξέων νουσημάτων ἔστιν ὅτε οἱ μὲν σιτία ἔφαγον αὐθημερὸν ἠργμένοι ἤδη, οἱ δὲ καὶ τῇ ὑστεραίῃ, οἱ δὲ καὶ ἐῤῥόφεον τὸ προστυχὸν, οἱ δὲ καὶ κυκεῶνα ἐῤῥόφεον· ἅπαντα δὲ ταῦτα κακίω μέν ἐστιν ἢ εἰ ἑτεροίως τις διαιτηθείη· πολλῷ μέντοι ἐλάσσω βλάβην φέρει ἐν τουτέῳ τῷ χρόνῳ ἁμαρτηθέντα, ἢ εἴ τις τὰς μὲν πρώτας ἡμέρας δύο ἢ τρεῖς κενεαγγήσειε τελείως, τεταρταῖος δὲ ἐὼν τοιάδε διαιτηθείη, ἢ καὶ πεμπταῖος· ἔτι μέντοι κάκιον, εἰ ταύτας πάσας τὰς ἡμέρας προκενεαγγήσας, ἐν τῇσιν ὕστερον ἡμέρῃσιν οὕτω διαιτηθείη, πρὶν ἢ πέπειρον γενέσθαι τὴν νοῦσον· οὕτω μὲν γὰρ θάνατον φέρει φανερῶς τοῖσι πλείστοισιν, εἰ μὴ παντάπασιν εὐήθης ἡ νοῦσος εἴη. Αἱ δὲ κατ᾿ ἀρχὰς ἁμαρτάδες οὐχ ὁμοίως ταύτῃσιν ἀνήκεστοί εἰσιν, ἀλλὰ πολλῷ εὐακεστότεραι. Τοῦτο οὖν ἡγεῦμαιμέγιστον διδακτήριον, ὅτι οὐ στερητέαι αἱ πρῶται ἡμέραι τοῦ ῥοφήματος ἢ τοίου ἢ τοίου τοῖσι μέλλουσιν ὀλίγον ὕστερον ῥοφήμασιν ἢ τοίοισιν ἢ τοίοισι χρέεσθαι. Πυθμενόθεν μὲν οὖν οὐκ ἴσασιν οὔθ᾿ οἱ τῇσι κριθώδεσι πτισάνῃσι χρεόμενοι, ὅτι αὐτέῃσι κακοῦνται, ὁκόταν ῥοφέειν ἄρξωνται, ἢν προκενεαγγήσωσι δύο ἢ τρεῖς ἡμέρας ἢ πλείους, οὔτ᾿ αὖ οἱ τῷ χυλῷ χρεόμενοι γιγνώσκουσιν ὅτι αὐτέῃσι βλάπτονται ῥοφέοντες, ὅταν μὴ ὀρθῶς ἄρξωνται τοῦ ῥοφήματος. Τόδε γε μὴν καὶ φυλάσσουσι καὶ γιγνώσκουσιν, ὅτι μεγάλην τὴν βλάβην φέρει, ἢν, πρὶν πέπειρον τὴν νοῦσον γενέσθαι, κριθώδεα πτισάνην ῥοφήσῃ ὁ κάμνων, εἰθισμένος χυλῷ χρέεσθαι. Πάντα οὖν ταῦτα μεγάλα μαρτύρια, ὅτι οὐκ ὀρθῶς ἄγουσιν ἐς τὰ διαιτήματα οἱ ἰητροὶ τοὺς κάμνοντας· ἀλλ᾿ ἐν ᾗσί τε νούσοισιν οὐ χρὴ κενεαγγέειν τοὺς μέλλοντας ῥοφήμασι διαιτἄσθαι, κενεαγγέουσιν· ἐν ᾗσί τε οὐ χρὴ μεταβάλλειν ἐκ κενεαγγείης ἐς ῥοφήματα, ἐν ταύτῃσι μεταβάλλουσι· καὶ ὡς ἐπιτοπολὺ ἀκαρτὶ ἐν τοῖσι τοιούτοισι καιροῖσι μεταβάλλουσιν ἐς τὰ ῥοφήματα ἐκ τῆς κενεαγγείης, ἐν οἶσι πολλάκις ἀρήγει ἐκ τῶν ῥοφημάτων πλησιάζειν τῇ κενεαγγείῃ, ἣν οὕτω τύχῃ παροξυνομένη ἡ νοῦσος. Ἐνίοτε δὲ καὶ ὠμὰ ἐπισπῶνται ἀπὸ τῆς κεφαλῆς καὶ τοῦ περὶ τὸν θώρηκα τόπου χολώδεα· ἀγρυπνίαι τε ξυνεμπίπτουσιν αὐτέοισι, δι᾿ ἃς οὐ πέσσεται ἡ νοῦσος, περίλυποί τε καὶ πικροὶ γίγνονται, καὶ παραφρονέουσι, καὶ μαρμαρυγώδεα σφέων τὰ ὄμματα, καὶ αἱ ἀκοαὶ ἤχου μεσταὶ, καὶ τὰ ἀκρωτήρια κατεψυγμένα, καὶ οὖρα ἄπεπτα, καὶ πτύσματα λεπτὰ καὶ ἁλυκὰ καὶ κεχρωσμένα ἀκρήτῳ χρώματι σμικρὰ, καὶ ἱδρῶτες περὶ τὸν τράχηλον, καὶ διαπορήματα, καὶ πνεῦμα προσπταῖον ἐν τῇ ἄνω φορῇ πυκνὸν ἢ μέγα λίην, ὀφρύες δεινώσιος μετέχουσαι, λειποψυχώδεα πονηρὰ, καὶ τῶν ἱματίων ἀποῤῥίψιες ἀπὸ τοῦ στήθεος, καὶ χεῖρες τρομώδεες, ἐνίοτε δὲ καὶ χεῖλος τὸ κάτω σείεται. Ταῦτα δὲ ἐν ἀρχῇσιν ἐπιφαινόμενα παραφροσύνης δηλωτικά ἐστι σφοδρῆς, καὶ ὡς ἐπιτοπολὺ ἀποθνήσκουσιν· οἱ δὲ διαφεύγοντες, ἢ μετὰ ἀποστήματος, ἢ αἵματος ῥύσιος ἐκ τῆς ῥινὸς, ἢ πῦον παχὺ πτύσαντες διαφεύγουσιν, ἄλλως δὲ οὔ. Οὐδὲ γὰρ τῶν τοιουτέων ὁρέω ἐμπείρους τοὺς ἰητροὺς, ὡς χρὴ διαγιγνώσκειν τὰς ἀσθενείας ἐν τῇσι νούσοισιν, αἵ τε διὰ κενεαγγείην ἀσθενεῦνται, αἵ τε δι᾿ ἄλλον τινὰ ἐρεθισμὸν, αἵ τε διὰ πόνον καὶ ὑπὸ ὀξύτητος τῆς νούσου, ὁκόσα τε ἡμέων ἡ φύσις καὶ ἡ ἕξις ἑκάστοισιν ἐκτεκνοῖ πάθεα καὶ εἴδεα παντοῖα· καίτοι σωτηρίην ἢ θάνατον φέρει γιγνωσκόμενα ἢ ἀγνοούμενα τὰ τοιαῦτα. Μέζον μὲν γὰρ κακόν ἐστιν, ἢν διὰ τὸν πόνον καὶ τὴν ὀξύτητα τῆς νούσου ἀσθενέοντι προσφέρῃ τις ποτὸν ἢ ῥόφημα πλεῖον ἢ σιτίον, οἰόμενος διὰ κενεαγγείην ἀσθενέειν. Ἀεικὲς δὲ καὶ διὰ κενεαγγείην ἀσθενέοντα μὴ γνῶναι καὶ πιέζειν τῇ διαίτῃ· φέρει μὲν γάρ τινα κίνδυνον καὶ αὕτη ἡ ἁμαρτὰς, πολλῷ δὲ ἥσσονα τῆς ἑτέρης· καταγελαστοτέρη δὲ πολλῷ αὕτη μᾶλλον ἡ ἁμαρτὰς τῆς ἑτέρης· εἰ γὰρ ἄλλος ἰητρὸς ἢ καὶ ἰδιώτης ἐσελθὼν, καὶ γνοὺς τὰ ξυμβεβηκότα, δῴη καὶ φαγεῖν καὶ πιεῖν, ἃ ὁ ἕτερος ἐκώλυεν, ἐπιδήλως ἂν δοκοίη ὠφεληκέναι. Τὰ δὲ τοιαῦτα μάλιστα καθυβρίζεται τῶν χειρωνακτέων ὑπὸ τῶν ἀνθρώπων· δοκέει γὰρ αὐτέοισιν ὁ ἐσελθὼν ἰητρὸς ἢ ἰδιώτης ὡσπερεὶ τεθνεῶτα ἀναστῆσαι. Γεγράψεται οὖν καὶ περὶ τουτέου σημήϊα οἷσι δεῖ ἕκαστα τουτέων διαγιγνώσκειν.

قد ينبغي أن نعيد في هذا الجزء من كلامنا القول المضادّ له فنقول إنّ الانتقال في التدبير استعمل في هؤلاء من غير أن يكون البدن تغيّر لا إلى الشدّة في القوّة فيجب من ذلك أن يزاد في الأطعمة ولا إلى الضعف فيجب أن ينقص منها.

وقد ينبغي أن تتعرّف مع هذا أيضاً شدّة قوّة المريض وحال كلّ واحد من الأمراض وطبيعة العليل وعادته في تدبيره لا الذي يكون بالأطعمة فقط بل الذي يكون أيضاً بالأشربة وقد ينبغي أن يكون انتقالك إلى الزيادة أقلّ كثيراً وذلك أنّ النقصان في الجملة أنفع في أكثر الأمر متى كان المريض محتملاً ما دام مرضه واقفاً إلى أن يبلغ منتهاه وينضج وأنا عليّ أن أكتب في أيّ الأمراض ينبغي أن يستعمل ذلك.

وللإنسان أيضاً أن يكتب أشياء أخر مؤاخية لهذه الأشياء وأفضل الدلائل في ذلك على أنّه ليس إنّما هو مؤاخٍ للمعنى الذي جلّ كلامنا فيه لاكنّه أفضل الأقاويل في ذلك هذا بعض من يبتدئ به مرض حادّ ربّما أكل في ذلك اليوم الذي ابتدأ به مرضه بعض الأطعمة وربّما تناول الغذاء من غد ذلك اليوم ومنهم من يشرب بعض الأحساء أيّها كان ومنهم من يشرب شراباً قد أنقع فيه خبز وكلّ ذلك أردأ ممّا لو كانوا تدبّروا بخلافه إلّا أنّه أقلّ ضرراً في هذا الوقت ممّا لو استعمل المريض خلاء العروق بيومين أو ثلاثة من الأيّام الأول فإذا مضى لمرضه أربعة الأيّام أو خمسة استعمل هذا التدبير وأردأ من ذلك أيضاً أن استعمل خلاء العروق في هذه الأيّام فإذا كان بآخرها يدبّر بمثل هذا التدبير قبل أن ينضج مرضه وذلك أنّ الموت يسرع إلى أكثر من يدبّر بمثل هذا التدبير أكثر إلّا أن يكون المرض في غاية السلامة وأمّا الغلط الذي يكون في ابتداء المرض فليس إصلاحه مثل إصلاح هذا الغلط غير ممكن لاكن مداواته أسهل كثيراً فقد أرى من أعظم ما أفيدكه نفعاً أنّه لا ينبغي أن تمنع المريض في الأيّام الأول من مرضه بعض الأحساء على أنّها تختلف وأنت مزمع بعد قليل أن تغذوه ببعض تلك الأحساء.

فقد نجد من يستعمل منذ أوّل المرض كشك الشعير لا يعلم أنّه قد يضرّ بالمريض إذا ابتدأ أن يحسيه ذلك بعد أن كان قد تقدّم فاستعمل فيه خلاء العروق يومين أو ثلاثة أو أكثر من ذلك وكذلك أيضاً من يستعمل ماء الشعير فإنّك تجده لا يعلم أنّه قد يضرّ بالمريض إذا سقاه ذلك من غير أن يكون ابتدأ فأعطاه إيّاه على الصواب وإنّما يحفظ فقط ويعلم أنّ شرب المريض كشك الشعير قبل أن ينضج مرضه وقد جرت عادته باستعمال ماءه قد يحدث عليه ضرراً عظيماً.

ففي جميع هذه الأشياء التي وصفت أعظم الدلائل على أنّ تدبير هؤلاء الأطبّاء للمرضى ليس بصواب لكنّهم يستعملون خلاء العروق في أمراض لا ينبغي استعماله فيها وهم سيغذون أصحابها بعد بالأحساء ويغيّرون التدبير وينقلونه من خلاء العروق إلى استعمال الأحساء في أمراض لا ينبغي أن يغيّر فيها وهم في أكثر الأمر من ذلك على خطاء وذلك أنّهم كثيراً ما ينقلون المريض من خلاء العروق إلى استعمال الأحساء في الأوقات التي ينتفع فيها كثيراً بالنقلة من الأحساء إلى استعمال خلاء العروق إن اتّفق أن يكون استصعاب المرض في ذلك الوقت.

وكثيراً ما يجتذبون من الرأس ومن نواحي الصدر أخلاطاً نيّة من جنس المرار ويعرض لهم سهر يمنع المرض من النضج ويشتدّ حزنهم ويتمرمرون وتختلط عقولهم ويعرض لهم قدّام أعينهم شبيه باللمع ويمتلئ السمع منهم أصواتاً وتبرد أطرافهم وتكون أبوالهم غير نضيجة وبزاقهم رقيق مالح يسير متصبّغ بلون خالص ويعرض لهم عرق فيما يلي الرقبة ويصيبهم اضطراب ويتغيّر نفسهم في انجذابه إلى فوق ويتواتر ويعظم وتلظى أصداغهم وما أحدث من هذا صغر النفس كان أردأ ويطرحون ثيابهم عن صدورهم وترتعش أبدانهم وكثيراً ما تختلج منهم الشفة السفلى وإذا ظهرت هذه الأعراض في ابتداء الأمراض كانت دالّة على اختلاط عقل شديد ويموت المرضى في أكثر الأمر ومن تخلّص منهم كان تخلّصه إمّا بخراج يحدث به وإمّا برعاف وإمّا بنفث مدّة غليظة وأمّا بغير ذلك فلا.

وما وجدت الأطبّاء يخبرون من أمر المرضى كيف ينبغي لهم أن يتعرّفوا ما يعرض لهم من الضعف في الأمراض هل هو بسبب خلاء العروق أو هيجان آخر أو تعب وحدّة المرض وما يحدث من سائر الأعراض من قبل طبيعة البدن وحاله وأصناف ذلك.

إنّ من أردأ الأشياء أن يكون ضعف المريض بشدّة من الوجع وحدّة من المرض فيؤمر بفضل تناول من شراب أو حسو أو طعام فالآمر بذلك يتوهّم أنّ ضعف المريض إنّما هو من خوىً ومن أقبح الأشياء أيضاً أن يكون ضعف القوّة من خلاء العروق فلا يعلم ذلك الطبيب ويضيّق عليه في الغذاء فإنّ هذا الغلط أيضاً قد يحدث على المريض خطراً إلّا أنّه أقلّ كثيراً من الأوّل وهو أولى أن يضحك منه أكثر من الغلط الأوّل لأنّه إن دخل على المريض طبيب آخر أو بعض العوامّ وعرف ما عرض له فأمره بتناول الأغذية والأشربة التي منعه منها ذلك الطبيب الأوّل تبيّن بياناً ظاهراً نفعه للمريض والعار على من كانت هذه حاله من الناس أشدّ كثيراً وذلك أنّهم يرون الداخل بآخرة طبيباً كان أو رجلاً من العوامّ أنّه قد أقام ميّتاً وأنا كاتب الدلائل التي ينبغي أن يستدلّ بها على كلّ واحد.