Alexander of Aphrodisias: De visu (On Seeing)

Πῶς κατὰ Ἀριστοτέλη τὸ ὁρᾶν γίνεται.

Δοκεῖ τοίνυν Ἀριστοτέλει, ὥσπερ καὶ αἱ ἄλλαι αἰσθήσεις πασχόντων γίνονται τῶν αἰσθητηρίων, οὕτως δὲ καὶ τὸ ὁρᾶν πασχούσης τῆς ὄψεως γίνεσθαι, ἀλλ’ οὐχὶ ἐκπεμπούσης τι καὶ ποιούσης, εἰ μὴ καὶ τὸ πάσχειν ποιεῖν τις λέγοι. πάσχει δὲ οὐκ ἀπορρέοντά τινα ἀπὸ τῶν ὁρατῶν δεχομένη, ἀλλὰ τοῦ μεταξὺ τῆς τε ὄψεως καὶ τοῦ ὁρωμένου διαφανοῦς ἀλλοιουμένου πως ὑπὸ τοῦ ὁρατοῦ καὶ τὸ εἶδος τὸ ἀπὸ τοῦ ὁρατοῦ τῇ ὄψει διαγγέλλοντος. πᾶν γὰρ τὸ διαφανές, ὅταν ᾖ κατ’ ἐνέργειαν τοιοῦτον, τουτέστιν,

ὅταν ᾖ πεφωτισμένον (τὸ γὰρ φῶς ἐστιν ἐνέργεια τοῦ διαφανοῦς, ᾗ διαφανές), τὸ δὴ κατ’ ἐνέργειαν διαφανὲς τρέπεταί πως καὶ πάσχει πρὸς τῶν χρωμάτων τὸν αὐτὸν τρόπον, ὅνπερ καὶ τὸ κατὰ δύναμιν διαφανὲς τῇ τοῦ φωτίζειν πεφυκότος παρουσίᾳ τρεπόμενον φωτίζεται. ἔστι δὲ τὸ φωτίζειν πεφυκὸς τό τε τῶν ἄστρων σῶμα καὶ τὸ πῦρ καὶ εἴ τις τοιαύτη ἐστὶν ἐν διαφέρουσιν σώμασιν κοινὴ φύσις ἡ τοῦτο δυναμένη. ἡ γὰρ τούτων παρουσία ἐν τῷ διαφανεῖ φῶς, καὶ τοῦτό ἐστι τὸ κατ’ ἐνέργειαν διαφανές. τότε γὰρ τὴν αὑτοῦ τελειότητα τὸ διαφανὲς ἴσχει, λέγω δὲ τὸ δυνάμει διαφανές, ἐπειδὰν ᾖ πεφωτισμένον, καὶ ἔστι κυρίως διαφανὲς τὸ πεφωτισμένον. ὡς οὖν ἡ τῶν φωτίζειν πεφυκότων παρουσία ποιεῖ τὸ διαφανὲς δυνάμει κατ’ ἐνέργειαν διαφανές, οὕτως πάλιν τὸ κατ’ ἐνέργειαν διαφανὲς τὸ χρῶμα τῶν ὁρωμένων ὡς δεύτερόν τι φῶς τῇ παρουσίᾳ αὐτῶν λαμβάνει δευτέραν τινὰ ταύτην ἐνέργειαν δεχόμενον· ἔστι γὰρ τὸ χρῶμα τοῦ κατ’ ἐνέργειαν διαφανοῦς κινητικόν, ὡς τὸ φῶς τοῦ κατὰ δύναμιν, παντὸς ἀθρόως τοῦ δυναμένου ἀπὸ τῆς τοιᾶσδε τοῦ χρώματος παρουσίας τραπῆναι τρεπομένου τε καὶ χρωματιζομένου τρόπον τινά. ἔστιν δὲ τῶν διαφανῶν καὶ ἡ κόρη, καὶ αὕτη δὴ σὺν τῷ μεταξὺ ἀέρι τῷ πεφωτισμένῳ καὶ αὐτὴ οὐδὲν ἔλαττον ἐκείνου τὸ φῶς δεχομένη, εἴ γε καὶ αὐτὴ διαφανὴς ἔκκειται, τῇ τροπῇ τῇ ὑπὸ τῶν χρωμάτων, ὑφ’ ὧν τρεπομένη πως ὁμοιοτρόπως τῷ ἐκτὸς διαφανεῖ, ὁρατική τε καὶ αἰσθητικὴ ψυχὴ γίνεται. τὸ δὲ χρῶμα ἐν μὲν τῷ ἀέρι οὐκ ἐμφαίνεται ὄν, ἐν δὲ τῇ κόρῃ, ὅτι τῶν διαφανῶν τὰ μέν ἐστι διαφανῆ μόνον, τὰ δὲ πρὸς τῷ εἶναι διαφανῆ καὶ ἐμφανῆ ἐστιν, διὰ λειότητα καὶ πυκνότητα στέγειν καὶ ἀθροίζειν τὴν ἔμφασιν δυνάμενα. τὰ μὲν οὖν διαφανῆ μόνον οὐχ οὕτως ἐν αὐτοῖς σώζει τὸ ὁρώμενον, ὥστε καὶ ἐμφαίνεσθαι ἐν αὐτοῖς (τοιαῦτα δέ ἐστιν, ὅσα λεπτὰ τῶν διαφανῶν, ὡς ὁ ἀήρ), ὅσα δὲ πυκνότητός τινος καὶ στερρότητος μετέχει, ταῦτα διαδείκνυσιν ἐν αὐτοῖς καὶ σώζει τὴν ἀπὸ τοῦ ὁρωμένου εἰκόνα καὶ σκιάν. τοιαῦτά ἐστι τῶν διαφανῶν τά τε κάτοπτρα καὶ αἱ ὕελοι καὶ αἱ διαφανεῖς λίθοι καὶ δὴ καὶ τὸ ὕδωρ· στερεώτερον γὰρ καὶ παχύτερον τοῦτο τοῦ ἀέρος καὶ μᾶλλον στέγειν τε καὶ ἀθροίζειν τὰς ἀπὸ τῶν ὁρωμένων εἰκόνας τε καὶ σκιὰς δυνάμενον. ὑδατώδης δὲ οὖσα καὶ ἡ κόρη δέδεικται, καὶ ὁ ἀπὸ τῆσδε διήκων πόρος ἐπὶ τὸ πρῶτον αἰσθητικὸν τοιοῦτος
ὢν τὸ ἀπὸ τοῦ ὁρωμένου εἶδος καὶ χρῶμα διαγγέλλει τῷ αἰσθητικῷ. τοῦτο δὲ κρίνει τῇ προσβολῇ τῇ ἀπὸ τούτων τὸ προσπεσὸν χρῶμα. αὕτη γὰρ φύσις αἰσθήσεως τὸ διὰ τῶν αἰσθητηρίων τὰ διαγγελλόμενα κρίνειν πάθη. ἔστι δὲ οὐ τοιαύτη ἡ ἐν τῷ ἀέρι καὶ τῷ διαφανεῖ τῷ κατὰ δύναμιν ὑπό τε τοῦ πυρὸς καὶ τῶν χρωμάτων τροπή, ὁποίαν φαμὲν ἐν τοῖς ἀλλοιουμένοις γίνεσθαι. ἡ μὲν γὰρ ἀλλοίωσις κίνησίς ἐστιν καὶ ἐν χρόνῳ γίνεται καὶ κατὰ μεταβολήν, τὸ δὲ διαφανὲς οὐχ οὕτως τὸ φῶς καὶ τὰ χρώματα δέχεται, ὡς ἠλλοιῶσθαι καὶ ταῦτα, ἀλλ’ ἔστιν οὕτως λεγόμενον πάσχειν τὸ διαφανές, ὡς εἰ καὶ τὸν δεξιὸν γενόμενόν τινος πεπονθέναι λέγοι τις μήτε κινηθέντα αὐτὸν μήτε τι πάθος ἀναδεξάμενον ἐν αὐτῷ. τοιαύτη γὰρ καὶ ἡ τοῦ διαφανοῦς τροπὴ κατά τε τὸ φῶς καὶ τὰ χρώματα· τῇ γὰρ τοῦ φωτίζοντος ἢ κεχρωσμένου παρουσίᾳ τοιοῦτον τὸ διαφανὲς γίνεται, ὡς καὶ τῇ τοῦ ἐξ ἀριστερῶν παραστάντος σχέσει ὁ δεξιός· σημεῖον δὲ τοῦ τοῦτον ἔχειν τὸν τρόπον, ὅτι ὡς ὁ δεξιὸς παύεται δεξιὸς ὢν μεταστάντος τοῦ ἀριστεροῦ, οὕτως καὶ τὸ φῶς παύεται μεταστάντος τοῦ φωτίζοντος, ὁμοίως δὲ καὶ τοῦ ὁρᾶσθαι πεφυκότος παύεται τοιοῦτον εἶναι ὡς οὐδὲν πάθος ἀναδεξάμενον κατὰ τὴν ἐν αὐτῷ μεταβολήν, ἀλλὰ γενομένης αὐτῷ τῆς δοκούσης ἀλλοιώσεως κατὰ σχέσιν. καὶ ἔοικεν καὶ τὸ φῶς καὶ τὰ χρώματα ἐν τῷ διαφανεῖ γίνεσθαι ὥσπερ καὶ ἡ σκιὰ τρόπον τινά. ὡς γὰρ ἡ σκιὰ τῇ τοῦ ἐπισκοτεῖν πεφυκότος παρουσίᾳ ἐν τοῖς ἐπισκοτουμένοις γίνεται, οὕτως δὲ καὶ τὸ φῶς καὶ τὰ χρώματα. ἀθρόως γοῦν καὶ ταῦτα τοσοῦτον καὶ οὕτως τοῦ ἀέρος ἐπιλαμβάνει, ὅσον δύναται ἀπὸ τοῦ τοσούτου διαστήματος ἐπιλαβεῖν, ὥσπερ καὶ ἡ σκιά. καὶ ὃ μέγιστόν ἐστι σημεῖον τοῦ μὴ ἀλλοίωσιν μηδὲ κίνησιν εἶναι διαφανοῦς τὸ γινόμενον· πᾶν γὰρ τὸ κινούμενον ἐν χρόνῳ κινεῖται καὶ πρῶτον ἐπὶ τὰ ἐγγυτέρω πρόεισιν καὶ ἐν ἐλάττονι χρόνῳ, εἶθ’ οὕτως ἐπὶ τὰ πορρωτέρω καὶ ἐν πλείονι, τὸ δὲ φῶς καὶ τὰ εἴδη τῶν ὁρωμένων ἀθρόως καὶ ὁμοίως ἐν παντὶ τῷ κατὰ ταῦτα διαφανεῖ γίνεται, ὥσπερ καὶ ἡ σκιὰ καὶ τὸ σκότος. καὶ γὰρ ἅμα ἐξ ἅπαντος τοῦ διαφανοῦς ἄπεισιν τὸ φῶς καὶ ἅμα ἐν παντὶ γίνεται. διὰ τοῦτο δὴ καὶ ἀχρόνως δείκνυσιν ὁ Ἀριστοτέλης γινόμενον τὸ ὁρᾶν. τοῦ γὰρ χρόνου, ἐν ᾧ τις ὁρᾷ, τούτου ἐν ᾡτινιοῦν μορίῳ καὶ τῷ τυχόντι τοῦτο ὁρᾷ. ἃ δὲ μὴ δεῖται χρόνου πρὸς τὸ συμπληρωθῆναί τε καὶ τελειωθῆναι, ταῦτα ἀχρόνως γίνεται. οὐ γὰρ τὸ εἶναι, ἀλλὰ τὸ δεῖσθαι χρονικοῦ διαστήματος πρὸς τὸ τελειωθῆναί τε καὶ γενέσθαι ὅλον † οὕτως οὐδὲ τὸ ἥδεσθαι ἐν χρόνῳ γίνεται. τῶν δὲ διαφανῶν τὰ μέν ἐστιν ἐνεργείᾳ διαφανῆ, τὰ δὲ δυνάμει. ἐνεργείᾳ μὲν ἀεὶ τὸ ἐν τοῖς θείοις καὶ αἰδίοις διαφανές· ἀνεπίδεκτα γὰρ
τὰ ἀίδια τοῦ δυνάμει. δυνάμει δέ ἐστι διαφανὲς τὸ ἐν τοῖς ἐν γενέσει. τοῦτο γάρ, ὥσπερ οὖν καὶ τὰ ἄλλα τὰ ἐν γενέσει, ἐκ τοῦ δυνάμει εἰς τὸ ἐνεργείᾳ πρόεισιν, καὶ ἔστιν ὁ ἀὴρ καὶ ὅσα παρ’ ἡμῖν διαφανῆ πρὸ τῆς παρουσίας τοῦ φωτίζειν πεφυκότος ὕλη τοῦ κατ’ ἐνέργειαν διαφανοῦς τουτέστιν τοῦ φωτός, ἡ δὲ τοῦ φωτίζοντος παρουσία διαφανές τε αὐτὸ ποιεῖ καὶ χρώννυσιν τρόπον τινά. τὸ γὰρ φῶς οἷον χρῶμα τοῦ διαφανοῦς ἐστιν. ἔστι δὲ διαφανὲς οὔτε ὁ ἀὴρ καθὸ ἀὴρ οὔτε τὸ ὕδωρ καθὸ ὕδωρ. ἔστι γὰρ πλείω σώματα διαφέροντα κατ’ εἶδος ἀλλήλων κοινόν τι τὸ τῆς διαφανείας πάθος ἔχοντα. καὶ γὰρ τὸ ἀίδιον σῶμα καὶ ὁ ἀὴρ καὶ τὸ ὕδωρ, καὶ αἱ ὕελοι δὲ καὶ λίθοι τινὲς ταύτης κεκοινωνήκασιν τῆς φύσεως. τὸ μὲν οὖν ἀίδιον σῶμα ἀεὶ κατ’ ἐνέργειάν ἐστι διαφανές, ὥσπερ εἴρηται, τὰ δ’ ἄλλα ποτὲ μὲν δυνάμει, ποτὲ δὲ ἐντελεχείᾳ, καὶ ἡ μὲν τοιαύτη φύσις δεκτικὴ φωτός. ὅσα δὲ μὴ κεκοινώνηκεν τῆς τοιᾶσδε φύσεως, ἀνεπίδεκτα τούτου. διὰ τοῦτο οὔτε διὰ τοίχου τὸ φῶς οὔτε διά τινος ἄλλου τῶν μὴ διαφανῶν χωρεῖ, ὅτι μόνη ἡ τοῦ διαφανοῦς φύσις πέφυκεν ταυτὶ πάσχειν, τρόπον τινά, καθάπερ εἰρήκαμεν, ὡς οἰκεῖον χρῶμα τὸ φῶς δεχομένη. χρωματίζεται δὲ ταῦτα καὶ φωτίζεται οὐ σώματός τινος χωροῦντος δι’ αὐτῶν, ἀλλ’ οὐδ’ αὐτὰ κατὰ τὴν ἐν αὐτοῖς μεταβολὴν ἀλλοιωθέντα δέχεται τὸ φῶς, παρουσία δὲ πυρὸς ἢ τοιούτου τινὸς ἐν διαφανεῖ ἡ αἰτία γε αὐτοῦ. οὐ γὰρ πυρὸς παρουσία μόνον φωτίζει τὸ διαφανές, ἀλλ’ ἔστιν καὶ τὸ αἰθέριον σῶμα τοιοῦτον καὶ ἄλλα τινὰ μόρια ζῴων θαλαττίων τε καὶ χερσαίων καὶ πτηνῶν καὶ λίθων τινῶν γένη, ἃ πάντα, ᾗ τοιαῦτά ἐστιν, οὐ ῥᾴδιον ἑνὶ περιλαβεῖν ὀνόματι. διὸ ῥητέον τὸ φῶς πυρὸς ἢ τοιούτου τινὸς παρουσίαν ἐν τῷ διαφανεῖ εἶναι. ἔτι εἰ τὸ σκότος, στέρησις ὂν φωτός, ἀπουσία τούτων ἐστὶν ἢ γίνεταί γε τῇ τούτων ἀπουσίᾳ, εὔλογον καὶ τὸ φῶς τὴν τούτων λέγειν εἶναι παρουσίαν. ἢ γὰρ τοῦτ’ ἐστι τὸ φῶς καὶ τὸ σκότος, ἢ αἴτιά γε ταῦτα τούτων. οὐ γὰρ πᾶν ὑπὸ παντὸς πάσχειν τε καὶ διατίθεσθαι φύσιν ἔχει, ἀλλὰ ἄλλα ὑπ’ ἄλλων παθητικά, ὥσπερ οὖν καὶ τὸ διαφανὲς ὑπὸ τῶν προειρημένων. εἰ δέ ἐστιν ἐντελέχεια τοῦ διαφανοῦς τὸ φῶς, ἀσώματον ἂν εἴη. κοινότερον δὲ φῶς καὶ τὸ πεφωτισμένον λέγομεν, ὅπερ ἤδη σῶμα. δεδειγμένου δέ, ὅτι οὐκ ἔστι πάθος τὸ φῶς τοῦ διαφανοῦς (ἀλλ’ οὐδὲ τὸ χρῶμα πάθος οὐδ’ αὐτό, ἀλλὰ σχέσει τινὶ ἡ τούτων ἐν τῷ διαφανεῖ παρουσία), οὐκέτι γίνεται οὐδὲ τὸ θεῖον σῶμα παθητόν, εἰ δι’ αὐτοῦ τὰ ἄστρα ὁρᾶται. οὐ γὰρ πάσχει τὸ διαφανὲς ὑπὸ τῶν ὁρατῶν, ὥσπερ οὖν οὐδ’ ὑπὸ τοῦ φωτός· οὐδὲ γὰρ ἡμῖν παθεῖν ἐστι τὸ ἐν φωτὶ εἶναι, ἀλλ’ ἔοικεν τὸ φωτίζεσθαί τε καὶ τὸ χρώννυσθαι τοῖς διαφανέσιν παραπλησίως γίνεσθαι τῷ θεωρεῖν, ὃ ἅμα τε εὗρεν ὁ ζητῶν καὶ ἐπιστήμων
ἐστίν, οἷον θιγόντος τοῦ νοῦ καὶ διὰ παρουσίαν τοῦ ἐπιστητοῦ ἐπιστήμονος γενομένου. οὕτω καὶ τὸ δυνάμει διαφανὲς διὰ παρουσίαν πυρὸς ἢ τοιούτου τινὸς ἀθρόως φωτίζεται, τὸ δὲ πεφωτισμένον πάλιν καὶ κατ’ ἐνέργειαν διαφανὲς ὑπὸ τῆς τῶν χρωμάτων παρουσίας εἰδοποιεῖταί πως τῶν χρωμάτων ὁμοίως τῷ φωτὶ γινομένων ἐν αὐτῷ. οὕτως δὲ οὐδὲ ἡ σελήνη, εἰ καὶ φωτίζεται ὑπὸ τοῦ ἡλίου, πάσχειν ἂν λέγοιτο. ὡς γὰρ τὸ ἐπισκιαζόμενον οὐ πάσχει, οὕτως οὐδὲ τὸ φωτιζόμενον. τὸ δὲ ἀπελθόντων τῶν ὁρωμένων ἔτι τινὰ δοκεῖν καταλείπεσθαι τῶν χρωμάτων ἐν τοῖς ὀφθαλμοῖς τοῖς ἰδοῦσιν οὐκ ἔστιν σημεῖον ἀλλοιώσεως. τοῦτο γὰρ οὐχ ᾗ διαφανὲς πάσχει, ἀλλ’ ᾗ ἔμψυχόν τε καὶ φαντασιοῦσθαι δυνάμενον. διὰ γὰρ τοῦτο δύναται φυλάττειν μέχρι τινὸς τὰς γενομένας κινήσεις ἔτι ἀπὸ τῶν ἔξωθεν ἐν τοῖς αἰσθητηρίοις. καὶ γὰρ καὶ ἐν ὑστέρῳ χρόνῳ πρὸ ὀμμάτων τίθεσθαι τὰ ἔμψυχα δυνατά ἐστιν τὰ γενόμενα αὐτοῖς φαντάσματα. τὰ γοῦν κάτοπτρα καίτοι λεῖα ὄντα καὶ διαυγῆ οὐδὲν ἐν αὑτοῖς φυλάττει τῶν ἐμφαινομένων χρωμάτων ἤτοι τοῦ φωτὸς ἀπελθόντος ἢ τῶν φωτιζόντων ἢ τῶν ὁρατῶν, ὅτι μήτε πάσχει μήτε ἐστὶν ἔμψυχα. ὅτι δὲ ἡ ὄψις καὶ ἡ κόρη, διαφανὴς οὖσα, ὡς ὑπὸ τοῦ φωτὸς διατίθεται, οὕτως δὲ καὶ ὑπὸ τῶν χρωμάτων κινητικῶν ὄντων τοῦ κατ’ ἐνέργειαν διαφανοῦς καὶ πεφωτισμένου ἐπ’ εὐθείας, καὶ τὸ ὁρᾶν οὕτως γίνεται, ἀλλ’ οὐ πρὸς τῷ ὁρωμένῳ ἐκπεμπομένου τινὸς ἀπὸ τῆς ὄψεως, σημεῖον τὸ καὶ ὑπὸ τῶν πάνυ λαμπρῶν δάκνεσθαι τῶν ὁρώντων τοὺς ὀφθαλμούς, ὥσπερ γε καὶ τὰς ἀκοὰς ὑπὸ τῶν μεγάλων ψόφων. τὸ γάρ, διότι [ἐπεὶ] ἀφεστῶτες αἰσθανόμεθα τοῦ ὁρωμένου, ἐκεῖ καὶ τὴν ἀντίληψιν ἡγεῖσθαι γίνεσθαι, κενόν. καὶ γὰρ ἐπὶ τῶν ἄλλων αἰσθήσεων, καίτοι κατὰ πάθος ἀντιλαμβανομένων αὐτῶν τῶν οἰκείων αἰσθητῶν, ὅμως ἀφεστώτων ἡ ἀντίληψις γίνεται. ἀλλὰ καὶ ἐμφαίνεταί τινα χρώματα καὶ ἐν τῷ μεταξὺ διαφανεῖ ὡς αὐτῷ δεχομένῳ τε τὰ εἴδη καὶ διακονουμένῳ. φαίνεται γοῦν ἐπιχρώννυσθαί τινα ταῖς τῶν παρακειμένων χροιαῖς· φοινικοῦν γοῦν τὸ ἐπὶ τούτου τοῦ χρώματος φαίνεται ἢ ἁλουργόν, εἰ εἴη τοιαῦτα παρακείμενα χρώματα ὡς διαπεμπομένων τῶν χρωμάτων διὰ τοῦ ἀέρος, ἀλλ’ οὐχὶ ὁρωμένων ἐκεῖ. ἔτι δὲ τῶν χρωμάτων τὰ μὲν ἀμυδρότερα ἧττον, τὰ δὲ λαμπρότερα μᾶλλον καὶ σφοδρότερον κινεῖ τὴν ὄψιν. ἔτι δὲ καὶ παρὰ τὰς διαφόρους αὐγὰς καὶ παρὰ τὸ διάφορον φῶς καὶ παρὰ τὰς θέσεις τὰς πρὸς τοὺς ὁρῶντάς τε καὶ τὸ φῶς ἀλλοῖα τὰ ὁρώμενα φαίνεται. ἀλλὰ καὶ ταὐτὸν χρῶμα ἐγγύθεν τε καὶ πόρρωθεν φαινόμενον διάφορον φαίνεται· οὐ γὰρ ὁμοίως λευκὸν τὸ πόρρωθεν ὁρώμενον.
παρὰ δὴ τὰς τοιαύτας διαφορὰς τῶν ὁρωμένων σχημάτων ἡ ὄψις ἀντιλαμβάνεται. τὴν μὲν γὰρ ἔξωθεν περιγραφὴν τῶν ὁρωμένων τῇ διαφορᾷ τῆς χρόας πρὸς τὸ περιέχον κρίνει· διὸ καὶ δυσόρατα ἢ ὁρατὰ καθ’ αὑτά, ὅσοις ὁμόχρουν τὸ περιέχον. τὴν δὲ μεταξὺ τῆς ἔξωθεν περιγραφῆς ἐπιφάνειαν ὁμόχρουν μὲν οὖσαν καὶ ἐπίπεδον τοιαύτην καὶ ὁρᾷ, ὁμοίως ὑπὸ τοῦ χρώματος κινουμένου τοῦ αὐτοῦ καὶ ὁμοίως κινουμένου διὰ τοῦ μεταξύ. εἰ δὲ μὴ ἐπίπεδον εἴη τὸ μεταξύ, ἀλλὰ ἀνώμαλον, εἰ καὶ μὴ ἀνομοιόχρουν, τῇ ἀνομοιότητι τῆς τοῦ χρώματος ἀντιλήψεως κρίνει. οὔτε γὰρ τὸ φῶς ὁμοίως ἐπὶ πάντα τὰ μόρια τοῦ ἀνωμάλου πίπτει διὰ τὸ τὰ μὲν αὐτῶν εἶναι κοῖλα, τὰ δὲ κυρτά, καὶ τὰ μὲν ἐκ πλαγίου τοῦ φωτίζοντος, τὰ δὲ καταντικρύ. διὰ γὰρ ταύτας τὰς διαφοράς, κἂν ὁμοιόχρουν ᾖ τὸ ὁρώμενον, τὰ μὲν ἀχλυωδέστερα αὐτοῦ, τὰ δὲ εὐσημότερα φαίνεται, οὕτως δὲ τὰ μὲν εἰσέχοντα, τὰ δὲ ἐξέχοντα ὁραθήσεται. ὃ μιμούμενοι καὶ οἱ ζῳγράφοι, ὅταν βούλωνται ἄνισον δεῖξαι ἐν τῷ αὐτῷ ὂν ἐπιπέδῳ, τὰ μὲν φωτίζουσιν, τὰ δὲ ἐπισκιάζουσιν. οὕτω γὰρ τὰ μὲν ἐξέχοντα, τὰ δὲ εἰσέχοντα αὐτῶν φαίνεται, καὶ ἐξέχοντα μὲν τὰ μᾶλλον πεφωτισμένα, εἰσέχοντα δὲ τὰ ἐπεσκιασμένα. μέγεθος δὲ ὁρᾷ καὶ κρίνει τῇ τοῦ κώνου γωνίᾳ τῇ πρὸς τῇ ὄψει συνισταμένῃ. κατὰ κῶνον γὰρ ὁρᾷ τὰ ὁρώμενα κορυφὴν μὲν τὴν κόρην ἔχοντα, βάσιν δὲ τὴν ὁρίζουσαν γραμμὴν τό τε ὁρώμενον τοῦ αἰσθητοῦ σώματος καὶ μή. γίνεται δὲ ὁ κῶνος οὗτος οὐ κατὰ ἀκτίνων ἔκχυσιν, ἀλλ’ ἀπὸ τοῦ ὁρωμένου. τῆς γὰρ χρόας κινητικῆς οὔσης τοῦ κατ’ ἐνέργειαν διαφανοῦς καὶ τῆς ἐν τούτῳ γινομένης ὥσπερ χρώσεως ἐπ’ εὐθείας γινομένης. παραπλησίως τῷ φωτὶ παντί τε τῷ καταντικρὺ προσκαθημένης, μάλιστα δὲ τοῖς λείοις καὶ λαμπροῖς προσιζούσης τε καὶ προσλαμπούσης (τοιαύτη δὲ καὶ ἡ κόρη), συνίστανταί τινες πρὸς ταύτῃ κῶνοι ἀπὸ τοῦ ὁρωμένου, οἷοι τὴν ἔμφασιν δέχεσθαι τὴν ἀπ’ αὐτοῦ. κατὰ γὰρ κῶνον ἑκάστου τῶν ἐπ’ εὐθείας ὁρωμένων τὸ εἶδος τοῦ ὁρατοῦ ἐμφαίνεται. ὧν κώνων ταῖς γωνίαις τὰ μείζω καὶ τὰ ἐλάττω καὶ τὰ ἴσα κρίνει· τὰ μὲν γὰρ ἴσαις ὁρώμενα γωνίαις ἴσα, τὰ δὲ μείζοσιν μείζω ὁρᾷ. ἀποστήματος δὲ τοῦ ἀφ’ αὑτῆς πρὸς τὸ ὁρώμενον καὶ διαστήματος τοῦ μεταξὺ τῶν ὁρωμένων ἀντιλαμβάνεται ἡ ὄψις τοῦ μὲν διαστήματος τῇ τοῦ κώνου γωνίᾳ, ὃς ἀπὸ τοῦ μεταξὺ τῶν ὁρωμένων καὶ αὐτοῦ συνίσταται πρὸς τῇ κόρῃ (τῷ ταύτης δὴ μεγέθει τῆς γωνίας κρίνει τὸ διάστημα τῶν ὁρωμένων· τότε γὰρ ἀφεστῶτα ἀλλήλων τινὰ φαίνεται, ὅταν ἐν τῷ μεταξὺ αὐτῶν ὁρατόν τι ᾖ), τοῦ δὲ ἀφ’ αὑτῆς ἀποστήματος αἰσθάνεται διὰ συνηθείας

τινός. ἐπεὶ γὰρ τῶν ὁρωμένων ἠρέμα μὲν ἡμᾶς τὰ πόρρωθεν κινεῖ, σφοδρῶς δὲ τὰ ἐγγύς, διὰ τῆς περὶ τὰ τοιαῦτα συνηθείας τὰ μὲν ἀχλυωδέστερα φαινόμενα πόρρω ἡγεῖται εἶναι, τὰ δὲ εὐσημότερα καὶ ἐναργέστερα ἐγγύς. τὸ δὲ αὐτὸ γίνεται καὶ περὶ τὴν φωνήν τε καὶ τὴν ἀκοήν· διὸ καὶ οἱ μιμούμενοι τοὺς πόρρω ὄντας ἀδρανῆ τὴν φωνὴν προίενται. κινήσεως δὲ αἰσθάνεται τῷ διαστήματός τε καὶ ἀποστήματος αἰσθάνεσθαι. ὅταν γὰρ ἤτοι πρός τι ὡρισμένον ᾖ μὴ τὴν αὐτὴν ἔχον διάστασιν φαίνηταί τι ἢ πρὸς αὐτὴν τὴν ὄψιν μὴ τὴν αὐτὴν ἀπόστασιν, ἤτοι μὴ κινουμένου τοῦ ὁρῶντος ἢ λανθάνοντος αὑτὸν ὅτι κινεῖται, τότε ὡς κινούμενον ὁρᾷ τὸ ὁρώμενον. ὅλως γὰρ τοῦ κινουμένου αἰσθάνεται τῷ πρός τι μένον καὶ ὡρισμένον αὐτὸ συγκρίνειν. διὸ καὶ τῶν μὲν ἐν ἀχανεῖ κινουμένων ἥκιστα ὡς κινουμένων ἀντιλαμβάνεται, τῶν δὲ ἐν στενωποῖς καὶ παρά τινα κινουμένων μάλιστα. θᾶττον γὰρ αὕτη παραλλάττειν δοκεῖ. στάσεως δὲ καὶ ἀριθμοῦ αἰσθάνεται, τῆς μὲν στάσεως τῇ τῆς κινήσεως ἀποφάσει, τοῦ δὲ ἀριθμοῦ τῇ τοῦ συνεχοῦς στερήσει. τὰ γὰρ διοριζόμενα διαστήματι σωμάτων ἄλλων τῷ εἴδει πλείω λέγει. οὕτως δὲ τοῦ ὁρᾶν γινομένου, οὐ κατὰ πάθος καὶ ἀλλοίωσιν τοῦ μεταξύ, ἀλλὰ κατὰ σχέσιν, λύεται καὶ ἡ ἀπορία, ἣν ἀποροῦσίν τινες, πῶς οἷόν τε τοὺς τὰ διαφέροντα ἢ καὶ ἐναντία ὁρῶντας ἀλλήλοις διαγώνια κείμενα ὁρᾶν. ὁ γὰρ μεταξὺ ἀὴρ καθὸ συμβάλλει ἀλλήλοις τὰ χρώματα, τοῦτο δέ ἐστι καθὸ τέμνουσιν ἄλληλα, αὐτῶν τὰ διαγώνια ὁρώντων, ἅμα δόξει τὰ ἐναντία χρώματα ἀναδέχεσθαι. τοῦτο δὴ λύεται τῷ μὴ χρώννυσθαι τὸν ἀέρα, ἀλλὰ κατὰ σχέσιν τὴν τοῦ ὁρωμένου πρὸς αὐτὸν ἐμφαίνεσθαι ἐπ’ εὐθείας τοῦ ὁρωμένου τὸ χρῶμα. οὐδὲν γὰρ κωλύει τὸ αὐτὸ πρὸς ἄλλο καὶ ἄλλο μὴ τὴν αὐτὴν σχέσιν φυλάττειν, ὥσπερ οὖν καὶ τὸ αὐτὸ οὐδὲν κωλύει τοῦ μὲν ἥμισυ εἶναι, τοῦ δὲ διπλάσιον.

بسم اللّه الرحمان الرحيم والحمد للّه على نعمه الصافية

مقالة الإسكندر الأفروديسيّ في كيف يكون الإبصار على مذهب أرسطاطاليس ترجمة إسحاق بن حنين

قال الإسكندر إنّ أرسطو يرى أنّه كما أنّ سائر الحواسّ الأخر تحدث بانفعال آلاتها كذلك الإبصار بانفعال العين، لا بأنّها تفعل شيئاً أو ينبعث منها شيء اللّهمّ إلّا يسمّي الإنسان الانفعال فعلاً، وليس يريد الانفعال أنّ العين تقبل شيئاً يتحلّل من المبصرات لاكن بأن يستحيل المشفّ الذي فيما بين العين والشيء المبصر عن المبصر بضرب من الاستحالة ويؤدّي إلى العين صورة المبصر.

وذلك أنّ هذا من شأن كلّ مشفّ إذا كان مشفّاً بالفعل أعني إذا

كان مضيئاً لأنّ الضوء فعل المشفّ من حيث هو مشفّ والمشفّ بالفعل يتغيّر بضرب من التغيّر وينفعل من الألوان كما ينفعل ويتغيّر المشفّ بالقوّة عن كلّ ما من شأنه أن يفيد الضوء بمنزلة جرم الكواكب والنار وما أشبه ذلك، فإنّه قد وجد في الأجسام المختلفة طبيعة عامّيّة تقوى على هذا، وذلك أنّ حضور هذه لأجرام في المشفّ هو ضوء وهذا هو المشفّ بالفعل لأنّ المشفّ في ذلك الوقت يقبل كماله أعني المشفّ بالقوّة إذا صار مضيئاً والمضيء هو المشفّ بالحقيقة.

فكما أنّ حضور الأشياء التي من شأنها أن تفيد الضوء يجعل المشفّ بالقوّة مشفّاً بالفعل كذلك المشفّ بالفعل يقبل لون المبصرات عند حضورها بمنزلة ضوء ثانٍ إذا قبل فعلاً آخر ثانياً أعني قبول الألوان، وذلك أنّ اللون يحرّك في المشفّ بالفعل كما أنّ الضوء يحرّك في المشفّ بالقوّة، وإنما يفعل اللون ذلك إذا صار الجسم كلّه الذي يقوى على أن يتغيّر بحضور الألوان يتغيّر دفعة إليها ويتلوّن بضرب من الضروب.

والحدقة أيضاً هي من الأشياء المشفّة وقد تقبل مع الهواء المضيء الذي فيما بينها وبين المبصرات الضوء 〈قبولاً〉 ليس بدون قبول الهواء إذ كانت هي أيضاً مشفّة وتتحرّك بالتغيّر الذي يكون من الألوان، فإذا تغيّرت ضرباً من التغيّر خدمت النفس الحسّاسة الباصرة على مثال خدمة المشفّ الخارج.

واللون فليس يظهر في الهواء وهو يظهر في الحدقة لأنّ الأشياء المشفّة منها ما هي مشفّة فقط ومنها ما هي مشفّة يظهر فيها مع ذلك لملاستها وكثافتها الذي قبلته تجمع المبصر وتمسكه حتّى أنّه قد يظهر لنا ما فيها، فالصنف الأوّل من الأشياء المشفّة هي الأجسام اللطيفة بمنزلة الهواء، والصنف الثاني وهي التي فيها كثافة ما وصلابة قد تري فيها وتحفظ صورة المبصر وظلّه بمنزلة المرايا والزجاج والأحجار المشفّة والماء، فإنّه أغلظ وأصلب من الهواء فهو لذلك يقوى أكثر من الهواء على أن يجمع صور المبصرات وأظلالها ويمسكها.

وقد تبيّن أنّ الحدقة أيضاً من ماء، والخرم الذي ينفذ من الحدقة إلى الحاسّ الأوّل إذا كان الحال التي هو عليها 〈كذلك〉 قد يؤدّي الصورة التي من

المبصر واللون إلى الحاسّ 〈والحاسّ〉 يميّز بالمصادقة التي بين المبصرات الجسم الواقع تحت الحسّ، وذلك أنّ طبيعة الحسّ إنّما هو تمييز الانفعال الذي تؤدّيه الآلات.

ولهذا نقول إنّ ما يجري هذا المجرى من التغيّر 〈الذي〉 يحدث بضرب من الضروب عن النار والألوان 〈ليس كما يحدث〉 في الأشياء التي قد استحالت أعني الهواء والمشفّ بالقوّة، وذلك أنّ الاستحالة حركة وتغيّر للأشياء المستحيلة بالانفعال إنّما يكون في زمان، والمشفّ فليس يقبل الضوء والألوان على أنّه يستحيل بها لاكن الوجه الذي به يقال إنّ المشفّ ينفعل هو مثل لقول قائل فيمن صار يمنة لآخر من غير أن يتحرّك أو يقبل انفعالاً ما إنّه قد انفعل.

وذلك أنّ هذه حال تغيّر المشفّ بالضوء والألوان فإنّ المشفّ إنّما يصير مضيئاً بحضور الشيء الذي هو من شأنه أن يفيد الضياء أو أن يكون متلوّناً كما يصير الإنسان يمنة لغيره بإضافة الواقف عن يساره، والدليل على أنّ ذلك كذلك: كما أنّ الإنسان الذي هو في يمنة يزول عنه أن يكون يمنة عند انتقال الإنسان الذي كان يساراً وبذاته هو غير متحرّك كذلك أيضاً المشفّ يزول عنه الضوء عند انتقال الذي يفيد الضياء.

وعلى ذلك المثال يزول عن الجسم الذي من شأنه أن يرى أن يكون كذلك من غير قبول في تغيّره شيئاً من الانفعالات بل إنّما يصير كذلك إذا حدثت له الاستحالة التي يظنّ بها أنّها استحالة على طريق الإضافة.

ويشبه أن يكون الضوء والألوان تحدث في المشفّ كما يحدث الظلّ بضرب من الضروب، وذلك أنّ الظلّ كما أنّه يحدث في الأشياء التي تظلم عند حضور الجسم الذي من شأنه أن يحدث ظلّاً كذلك الضوء والألوان تحدث دفعة وتنفذ في الهواء بمقدار البعد الذي بين البصر والمبصرات بمنزلة الظلّ.

وهذا من أعظم الدلائل على أنّ هذا الحادث في المشفّ ليس باستحالة ولا حركة، وذلك أنّ كلّ متحرّك فإنّما يتحرّك في زمان يصير أوّلاً إلى ما قرب منه في زمان قليل ثمّ يصير إلى ما هو أبعد في زمان أكثر، فأمّا الضوء وصور المبصرات فإنّها تحدث دفعة على مثال واحد في جميع المشفّ بمنزلة الظلّ والظلمة، فإنّ الضوء يفارق المشفّ كلّه معاً ويحدث فيه كلّه معاً.

ولذلك يبين أرسطو أنّ الإبصار يحدث بلا زمان، وذلك أنّ الزمان الذي فيه يبصر الإنسان شيئاً قد يبصره في أيّ جزء اتّفق منه، والأشياء التي 〈لا〉 تحتاج في كونها وتمامها إلى زمان تحدث 〈بلا〉 زمان، لأنّه ليس ما في زمان بكونه في زمان لاكنّ الشيء الذي يحتاج حمله إلى مدّة من الزمان ليتكوّن فيها ويتمّ، فكذلك السرور ولا يكون في زمان.

والأجسام المشفّة فمنها ما هو بالفعل فقط دائماً بمنزلة المشفّ في الأجسام الشريفة الأبديّة، وذلك أنّ الأبديّة لا تقبل ما بالقوّة، ومنها ما هو

مشفّ بالقوّة وهو الذي في الكون، فإنّ هذا يخرج مثل سائر ما في الكون من القوّة إلى الفعل، والهواء وجميع ما عندنا من الأجسام المشفّة فهي قبل حضور الجسم الذي شأنه أن يفيد الضياء مادّة للمشفّ بالفعل أعني الضوء، وحضور 〈الجسم〉 الذي يفيد الضياء يجعله مشفّاً ويلوّنه ضرباً من التلوين، وذلك أنّ الضوء بمنزلة لون المشفّ.

وليس الهواء من طريق ما هو هواء مشفّاً ولا الماء ممّا هو ماء، وذلك أنّ هاهنا أجسام كثيرة مختلفة بالنوع فيها عارض الاستشفاف مشترك، فإنّ الجرم الأبديّ والهواء والماء والزجاج وبعض الأحجار مشتركة في هذه الطبيعة غير أنّ الجرم الأبديّ هو مشفّ أبداً بالفعل كما قلنا والأجسام الباقية فمرّة تكون بالقوّة ومرّة تكون بالاستتمام.

وهذه الطبيعة قابلة للضوء وما لم يكن مشاركاً لهذه الطبيعة فهو غير قابل للضوء، فإنّ الضوء لا ينفذ في الحائط ولا في شيء آخر ممّا ليس هو مشفّاً لأنّ طبيعة المشفّ وحدها من شأنها أن تنفعل، وهذا الانفعال بضرب من الضروب كما قلنا أن تقبل الضوء بمنزلة لون يخصّها.

وقد تتلوّن هذه الأجسام وتستضيء من غير أن ينفذ فيها لون ما ولا هي أيضاً عند التغيّر الذي يحدث فيها إنّما تقبل الضوء مع حضور النار وغيرها ممّا يجري مجراها في المشفّ بأن تستحيل ولاكنّ سببه إنّما حضور الضوء، وذلك أنّه ليس حضور النار وحدها يفيد المشفّ الضياء بل قد يفيد أيضاً الجسم الأثير وأعضاء ما من أعضاء الحيوان البرّيّ والبحريّ والطيور وأجناس بعض الأحجار.

وهذه كلّها فليس يسهل علينا أن نحصرها باسم واحد من جهة ما هي بهذه الحال، ولذلك ينبغي أن نقول إنّ الضوء حضور النار أو ما يجري مجراها في المشفّ، وأيضاً إن كانت الظلمة إنّما هي عدم الضياء وغيبة هذه الأجسام وإنّما تحدث من قبل غيبتها فالواجب 〈أن〉 نقول إنّ الضياء حضور هذه، وذلك أنّه إمّا أن يكون هذا هو الضياء والظلمة وإمّا أن يكون سبباً لهما، فإنّه ليس من شأن كلّ شيء أن ينفعل من كلّ شيء لاكنّ أشياء من شأنها أن تنفعل عن أشياء غيرها كما ينفعل المشفّ عن الأجسام التي قدّمنا ذكرها.

وإن كان الضوء استتمام المشفّ فهو غير جسم، وقد يسمّى الجسم المضيء على طريق العموم ضوءاً، وإذ قد تبيّن أنّ الضوء ليس بانفعال المشفّ ولا اللون أيضاً لاكنّه حضور هذه الأجسام في المشفّ بإضافة ما فليس الجسم الأبديّ منفعلاً من قبل أن 〈ترى〉 كواكبه.

وذلك أنّ المشفّ ليس ينفعل 〈من المبصرات كما ليس ينفعل〉 من الضوء فإنّا نحن أيضاً ليس وجودنا في الضوء انفعالاً، ولاكن يشبه أن يكون ضياء للأجسام المشفّة وتلوّنها يحدث على مثال حدوث النظر العقليّ، فإنّ الذي ينظر معاً يجد الشيء الذي يطلبه ويقربه عالماً عند لقاء العقل إيّاه، وكذلك المشفّ

بالقوّة يضيء دفعة عند حضور النار أو ما يجري مجراها، والمضيء أيضاً والمشفّ بالفعل يحدث فيه عن 〈حضور الألوان من〉 الايتثار مثل ما يحدث عن الضوء، وكذلك القمر الذي يستضيء من الشمس ليس يقال إنّه ينفعل، وذلك أنّه كما أنّ المستور من الضياء ليس ينفعل كذلك ولا المضيء ينفعل.

فأمّا ما يظنّ به أنّه يبقى في أعين الناظرين بعد تمحّي المبصرات فليس هو دليلاً على استحالة لأنّ هذا ليس يعرض للعين من جهة ما هي مشفّة لاكن لما هي متنفّسة ويمكن فيها التخيّل، ولهذا السبب أمكن أن تحفظ الحركات الحادثه في آلات الحواسّ من خارج إلى مدّة، وذلك أنّ المتنفّس قد يمكنه بعد مفارقة الأشياء المحسوسة أن يضع ما تخيّل منها نصب عينيه، فأمّا المرايا والأجسام الملس والنيّرة فليس تحفظ في أنفسها شيئاً ممّا يظهر فيها من الألوان عند تمحّي الضوء والأجسام التي تفيد الضوء أو المبصرات لأنّها ليست تنفعل ولا هي متنفّسة.

والدليل على أنّ البصر والحدقة لمّا كانت مشفّة صار ما ينالها من الألوان المحرّكة للمشفّ المضيء بالفعل مثل الذي ينالها من الضوء وصار النظر يكون على استقامة من غير أن يكون شيء يخرج من العين إلى المبصرات 〈أنّ〉 أعين الناظرين تكلّ من النظر إلى الأجسام النيّرة جدّاً كما تكلّ الأسماع من الأصوات العظيمة، وذلك أنّ رأي من يرى أنّ إدراك المبصر إنما يكون هو في البعد منّا في المواضع التي نحسّه 〈فيها〉 باطل، فإنّ الحواسّ الباقية وإن كانت تدرك محسوساتها بانفعال فإنّها على ذلك تدركها وهي بالبعد منها.

وقد يظهر أيضاً ألوان ما في المشفّ الذي فيما بين المبصرات والبصر من قبل أنّه يقبل الصور ويخدمها، من ذلك أنّه ربّما يتلوّن بألوان الأجسام القريبة منه 〈فهو قمريّ وأرجوانيّ〉 إن كانت ألوانها قمريّة وأرجوانيّة من قبل أنّ الألوان تنفذ في الهواء إلّا ما ترى في مواضعها.

وأيضاً من الألوان ما هي أقلّ إشراقاً ومنها ما هي أكثر إشراقاً وتحرّك البصر تحريكاً أشدّ، وأيضاً فإنّ المبصرات يختلف منظرها بحسب اختلافها في أنوارها واختلاف الضوء وبحسب وضعها عند الناظر إليها وجميع الضوء، واللون الواحد بعينه يرى من قرب ومن بعد مختلفاً، وذلك أنّ الأبيض الذي هو من قرب ليس يرى على مثال ما يرى الأبيض من بعد، فبحسب هذه الاختلافات يدرك

البصر الأشكال المبصر، وذلك أنّه يميّز الإحاطة الخارجة بالمبصرات بحسب اختلاف لون المبصر عند المحيط، ولذلك صارت الأشياء الشبيهة في اللون بالمحيط يصعب إدراكها بالبصر أو تكون لا تبصر بذاتها.

فأمّا البسيط الذي فيما بين الإحاطة الخارجة إذا كان شبيهاً في اللون بالمحيط مسطّحاً فإنّ البصر إذا تحرّك عن اللون يراه على مثال واحد، فإن لم يكن الذي فيما بين الإحاطة مسطّحاً بل مختلفاً أو غير متشابه في اللون فإنّ إدراك البصر له يكون بحسب اختلاف ألوانه، وذلك أنّ الضوء ليس يقع على جميع أجزاء الجسم المختلف على مثال واحد لأنّ بعضها مقعّر وبعضها محدودب، ومنها ما يقع عليه الضياء على جانب ومنها على المحاذاة.

فإنّه بحسب هذه الأصناف من الاختلاف وإن كان المبصر متشابه اللون قد يرى بعض أجزائه كدرة اللون وبعضها أبين لوناً وأصفى، وكذلك يرى بعضها ناتئاً وبعضها منخفضاً، ولهذا اقتدوا المزوّقون فصاروا إذا أرادوا أن يزوّقوا في مسطّح واحد غير مساوٍ جعلوا بعضها مضيئاً وبعضها مظلّاً، وذلك أنّ بهذه الحال يظهر بعضه ناتئاً وبعضه منخفضاً، فالناتئة هي الكثيرة الضياء والمنخفضة المظلّلة.

فلمّا كان الإبصار بهذه الحال يكون لا بالانفعال واستحالة الجسم الذي فيما بين البصر والمبصر انحلّ الشكّ الذي شكّ فيه فقالوا كيف يكون المتواجهان والمتقابلان على القطر أن ينظر أحدهما إلى صاحبه، وذلك أنّ الهواء فيما بينهما يظنّ به أنّه يقبل الألوان المتضادّة عند تلاقي الألوان أعني عند تقاطع شعاعات مبصري المتقابلين، وليس إنّما ينحلّ هذا الشكّ بأنّ الهواء يتلوّن لاكن بأنّ لون المبصر يظهر على استقامة من المبصر بإضافته إلى الهواء، وذلك أنّه ليس يمنع مانع من أن يكون شيء واحد بعينه لا يحفظ نسبة واحدة بعينها إلى أشياء مختلفة كما ليس يمنع مانع من أن يكون نصفاً لشيء وضعفاً لغيره.

والعين تحسّ الحركة بإحساسها البعد والمسافة 〈فإنّه إن ير شيء إلى شيء محدود والمسافة〉 بينهما ليست واحدة بعينها 〈أو البعد〉 بينه وبين العين ليس واحداً بعينه 〈و〉كان الباصر 〈لا〉 يتحرّك أو لا 〈يحسّ بأن〉 يتحرّك فإنّا نرى حينئذٍ المبصر كأنّه يتحرّك، وبالجملة فإنّ البصر يحسّ المتحرّك بإضافته إيّاه إلى شيء محدود، ولذلك صار يكاد ألّا يدرك الأشياء التي تتحرّك في مواضع واسعة بعيدة الأقطار على أنّها متحرّكة ، وصار إدراكه للأشياء التي تتحرّك في مواضع ضيّقة وعند أشياء تقرب منها أبين، وذلك أنّه يراها سريعة المنتقل.

والبصر يدرك الوقوف والعدد، أمّا الوقوف فبفقد الحركة، وأمّا العدد فبعدم الاتّصال لأنّ الأجسام المفصّلة بعضها من بعض وأبعاد بينها يراها كثيرة الصور.

تمّت المقالة للإسكندر في كيف يكون الإبصار هو على رأي أرسطو ترجمة إسحاق بن حنين.