Hippocrates: De salubri diaeta (Regimen in Health)
ΠΕΡΙ ΔΙΑΙΤΗΣ ΥΓΙΕΙΝΗΣ.
1. Τοὺς ἰδιώτας ὧδε χρὴ διαιτᾶσθαι· τοῦ μὲν χειμῶνος ἐσθίειν ὡς πλεῖστα, πίνειν δ’ ὡς ἐλάχιστα, εἶναι δὲ τὸ πόμα οἶνον ὡς ἀκρητέστατον, τὰ δὲ σιτία ἄρτον καὶ τὰ ὄψα ὀπτὰ πάντα, λαχάνοισι δὲ ὡς ἐλαχίστοισι χρέεσθαι κατὰ ταύτην τὴν ὥρην· οὕτω γὰρ ἂν μάλιστα τὸ σῶμα ξηρόν τε εἴη καὶ θερμόν. Ὁκόταν δὲ τὸ ἔαρ ἐπιλαμβάνῃ, τότε χρὴ πόμα πλέον πίνειν οἶνον ὑδαρέστερον καὶ κατ’ ὀλίγον, καὶ τοῖσι σιτίοισι μαλακωτέροισι χρέεσθαι καὶ ἐλάσσοσι, καὶ τὸν ἄρτον ἀφαιρέοντα μάζαν προστιθέναι, καὶ τὰ ὄψα κατὰ τὸν αὐτὸν λόγον ἀφαιρέειν, καὶ ἐκ τῶν ὀπτῶν πάντα ἑφθὰ ποιέεσθαι, καὶ λαχάνοισιν ἤδη χρέεσθαι τοῦ ἦρος ὀλίγοισιν, ὅκως ἐς τὴν θερίην καταστήσεται ὥνθρωπος τοῖσί τε σιτίοισι μαλακωτέροισι χρεόμενος καὶ τοῖσιν ὄψοισιν ἑφθοῖσι καὶ λαχάνοισιν ἑφθοῖσι καὶ ὠμοῖσιν· ὡσαύτως καὶ τοῖσι πόμασιν, ὡς ὑδαρεστάτοισι καὶ πλείστοισιν, ἀλλ’ ὅκως μὴ μεγάλη ἡ μεταβολὴ ἔσται κατὰ μικρὸν μὴ ἐξαπίνης χρεομένῳ. Τοῦ δὲ θέρεος τῇ τε μάζῃ μαλακῇ τρέφεσθαι καὶ τῷ ποτῷ ὑδαρέϊ καὶ πολλῷ καὶ τοῖσιν ὄψοισι πᾶσιν ἑφθοῖσιν· δεῖ γὰρ χρέεσθαι τουτέοισιν, ὁκόταν τὸ θέρος ᾖ, ὅκως ψυχρὸν ᾖ τὸ σῶμα καὶ μαλακόν· καὶ γὰρ ἡ ὥρη θερμή τε καὶ ξηρὴ, καὶ ποιέει τὰ σώματα καυματώδεα καὶ αὐχμηρά· δεῖ οὖν τοῖσιν ἐπιτηδεύμασι τουτέοισιν ἀλέξασθαι. Κατὰ δὲ τὸν αὐτὸν λόγον, ὥσπερ ἐκ τοῦ χειμῶνος ἐς τὸ ἦρ, οὕτω καὶ ἐκ τοῦ ἦρος ἐς τὸ θέρος καταστήσεται, τῶν μὲν σιτίων ἀφαιρέων, τῷ δὲ ποτῷ προστιθείς· καὶ οὕτω τὰ ἐναντία ποιέοντα καταστῆσαι ἐκ τοῦ θέρεος ἐς τὸν χειμῶνα. Ἐν δὲ τῷ φθινοπώρῳ πάλιν τὰ μὲν σιτία πλέω ποιεύμενον καὶ ξηρότερα καὶ τὰ ὄψα κατὰ λόγον, τὰ δὲ ποτὰ ἐλάσσω τε καὶ ἀκρητέστερα, ὅκως ὅ τε χειμὼν ἀγαθὸς ἔσται καὶ ὥνθρωπος διαχρήσεται τοῖσί τε πόμασιν ἀκρητεστέροισι καὶ ὀλίγοισι καὶ τοῖσι σιτίοισιν ὡς πλείστοισί τε καὶ ξηροτάτοισιν· οὕτω γὰρ ἂν καὶ ὑγιαίνοι μάλιστα καὶ ῥιγῴη ἤκιστα· ἡ γὰρ ὥρη λίαν ψυχρή τε καὶ ὑγρή.
2. Τοῖσι δὲ εἴδεσι τοῖσι σαρκώδεσι καὶ μαλθακοῖσι καὶ ἐρυθροῖσι ξυμφέρει δὴ τὸν πλείονα χρόνον τοῦ ἐνιαυτοῦ ξηροτέροισι διαιτήμασι χρέεσθαι· ὑγρὴ γὰρ ἡ φύσις τῶν εἰδέων τουτέων. Τοὺς δὲ στρυφνοὺς καὶ προσεσταλμένους καὶ πυῤῥοὺς καὶ μέλανας τῇ ὑγροτέρῃ διαίτῃ χρὴ τὸ πλεῖον τοῦ χρόνου ἐνδιαιτᾶσθαι· τὰ γὰρ σώματα τοιαῦτα ὑπάρχει ξηρὰ ἐόντα. Καὶ τοῖσι νέοισι τῶν σωμάτων ξυμφέρει μαλακωτέροισί τε καὶ ὑγροτέροισι χρέεσθαι τοῖσι διαιτήμασιν· ἡ γὰρ ἡλικίη ξηρὴ, καὶ τὰ σώματα πέπηγεν. Τοὺς δὲ πρεσβυτέρους τῷ ξηροτέρῳ χρὴ τρόπῳ τὸ πλέον τοῦ χρόνου διάγειν· τὰ γὰρ σώματα ἐν ταύτῃ τῇ ἡλικίῃ ὑγρὰ καὶ μαλθακὰ καὶ ψυχρά. Δεῖ οὖν πρὸς τὴν ἡλικίην καὶ τὴν ὥρην καὶ τὸ ἔθος καὶ τὴν χώρην καὶ τὰ εἴδεα τὰ διαιτήματα ποιέεσθαι ἐναντιούμενον τοῖσι καθισταμένοισι καὶ θάλπεσι καὶ χειμῶσιν· οὕτω γὰρ ἂν μάλιστα ὑγιαίνοιεν.
3. Καὶ ὁδοιπορέειν τοῦ μὲν χειμῶνος ταχέως χρὴ, τοῦ δὲ θέρεος ἡσυχῆ, ἢν μὴ διὰ καύματος ὁδοιπορέῃ· δεῖ δὲ καὶ τοὺς μὲν σαρκώδεας θᾶσσον ὁδοιπορέειν, τοὺς δὲ ἰσχνοὺς ἡσυχέστερον. Λουτροῖσι δὲ χρὴ πολλοῖσι χρέεσθαι τοῦ θέρεος, τοῦ δὲ χειμῶνος ἐλάσσοσι, χρὴ δὲ τοὺς στρυφνοὺς μᾶλλον λούεσθαι τῶν σαρκωδέων. Ἠμφιέσθαι δὲ χρὴ τοῦ μὲν χειμῶνος καθαρὰ ἱμάτια, τοῦ δὲ θέρεος ἐλαιοπινέα.
4. Τοὺς δὲ παχέας χρὴ καὶ ὅσοι βούλονται λεπτοὶ γενέσθαι, τὰς ταλαιπωρίας ἁπάσας νήστιας ἐόντας ποιέεσθαι, καὶ τοῖσι σιτίοισιν ἐπιχειρέειν ἔτι ἀσθμαίνοντας ἐκ τοῦ κόπου καὶ μὴ ἀνεψυγμένους καὶ προπεπωκότας οἶνον κεκρημένον καὶ μὴ σφόδρα ψυχρὸν, καὶ τὰ ὄψα σκευάζειν σησάμοισιν ἢ ἡδύσμασι καὶ τοῖσιν ἄλλοισι τοῖσι τοιουτοτρόποισιν· καὶ πίονα ἔστω τὰ προσαγόμενα ὄψα, οὕτω γὰρ ἂν ἀπὸ ἐλαχίστων ἐμπιπλαῖντο· ἀλλὰ καὶ μονοσιτέειν καὶ ἀλουτέειν καὶ σκληροκοιτέειν καὶ γυμνὸν περιπατέειν ὅσον οἷόν τε μάλιστ’ ἂν ᾖ. Ὁκόσοι δὲ βούλονται λεπτοὶ ἐόντες παχέες γενέσθαι, τά τε ἄλλα ποιέειν τἀναντία κείνοισιν οἷσιν ἔφην, καὶ νήστιας μηδεμίην ταλαιπωρίην ποιέεσθαι.
5. Τοῖσι δὲ ἐμέτοισι χρὴ καὶ τοῖσι κατακλύσμασι τοῖσι τῆς κοιλίης ὧδε χρέεσθαι· ἓξ μῆνας τοὺς χειμερινοὺς ἐμέειν, οὗτος γὰρ ὁ χρόνος φλεγματωδέστερος τοῦ θερινοῦ, καὶ τὰ νουσήματα γίνεται περὶ τὴν κεφαλὴν καὶ περὶ τὸ χωρίον τὸ ὑπὲρ τῶν φρενῶν· ὅταν δὲ ᾖ θάλπος, τοῖσι κατακλύσμασι χρέεσθαι, ἡ γὰρ ὥρη καυματώδης, καὶ τὸ σῶμα χολωδέστερόν ἐστι, καὶ βαρύτητες ἐν τῇ ὀσφύϊ καὶ ἐν τοῖσι γούνασι, καὶ θέρμαι γίνονται, καὶ ἐν τῇ γαστρὶ στρόφοι· δεῖ οὖν τὸ σῶμα ψύχειν καὶ τὰ μετεωριζόμενα κάτω ὑπάγειν ἐκ τῶν χωρίων τουτέων. Ἔστω δὲ τὰ κατακλύσματα τοῖσι μὲν παχυτέροισι καὶ ὑγροτέροισιν ἁλμυρώτερα καὶ λεπτότερα, τοῖσι δὲ ξηροτέροισι καὶ προσεσταλμένοισι καὶ ἀσθενεστέροισι λιπαρώτερα καὶ παχύτερα· ἔστι δὲ τῶν κατακλυσμάτων τὰ λιπαρὰ καὶ παχέα τὰ ἀπὸ τῶν γαλάκτων καὶ ἀπὸ ἐρεβίνθων ὕδωρ ἑφθὸν καὶ τῶν ἄλλων τοιουτέων· τὰ δὲ λεπτὰ καὶ ἁλμυρὰ, ἅλμη καὶ θάλασσα καὶ τὰ τοιαῦτα. Τοὺς δὲ ἐμέτους ὧδε χρὴ ποιέεσθαι· ὅσοι μὲν τῶν ἀνθρώπων παχέες εἰσὶ καὶ μὴ ἰσχνοὶ, νήστιες ἐμούντων δραμόντες ἢ ὁδοιπορήσαντες διὰ τάχεος κατὰ μέσον τῆς ἡμέρης· ἔστω δὲ ἡμικοτύλιον ὑσσώπου τετριμμένης ἐν ὕδατος χοέϊ, καὶ τοῦτο ἐκπιέτω, ὄξος παραχέων καὶ ἅλας παραβάλλων, ὅκως ἂν μέλλῃ ἥδιστον ἔσεσθαι, πινέτω δὲ τὸ μὲν πρῶτον ἡσυχέστερον, ἔπειτα δ’ ἐπὶ θᾶσσον. Οἱ δὲ λεπτότεροι καὶ ἀσθενέστεροι ἀπὸ σιτίων ποιεέσθωσαν τὸν ἔμετον τρόπον τοιόνδε· λουσάμενος θερμῷ προπιέτω ἀκρήτου κοτύλην, ἔπειτα σιτία παντοδαπὰ ἐσθιέτω, καὶ μὴ πινέτω ἐπὶ τῷ σιτίῳ μηδ’ ἀπὸ τοῦ σιτίου, ἀλλ’ ἐπισχέτω ὅσον δέκα στάδια διελθεῖν, ἔπειτα δὲ ξυμμίξας οἴνους τρεῖς πίνειν διδόναι αὐστηρὸν καὶ γλυκὺν καὶ ὀξὺν, πρῶτον μὲν ἀκρητέστερόν τε καὶ κατ’ ὀλίγον καὶ διὰ πολλοῦ χρόνον, ἔπειτα δὲ ὑδαρέστερόν τε καὶ θᾶσσον καὶ κατὰ πολλόν. Ὅστις δὲ εἴωθε τοῦ μηνὸς δὶς ἐξεμέειν, ἄμεινον ἐφεξῆς ποιέεσθαι τοὺς ἐμέτους ἐν δυσὶν ἡμέρῃσι μᾶλλον, ἢ διὰ πεντεκαίδεκα· οἱ δὲ πᾶν τοὐναντίον ποιέουσιν. Ὁκόσοισι δὲ ἐπιτήδειον ἀνεμέειν τὰ σιτία, ἢ ὁκόσοισιν αἱ κοιλίαι οὐκ εὐδιέξοδοι, τουτέοισι πᾶσι ξυμφέρει πολλάκις τῆς ἡμέρης ἐσθίειν, καὶ παντοδαποῖσι βρώμασι χρέεσθαι καὶ ὄψοισι πάντας τρόπους ἐσκευασμένοισι, καὶ οἴνους πίνειν δισσοὺς καὶ τρισσούς· ὁκόσοι δὲ μὴ ἀνεμέουσι τὰ σιτία, ἢ καὶ κοιλίας ἔχουσιν ὑγρὰς, τουτέοισι πᾶσι τοὐναντίον τουτέου τοῦ τρόπου ξυμφέρει ποιέειν.
6. Τὰ δὲ παιδία χρὴ τὰ νήπια βρέχειν ἐν τῷ θερμῷ ὕδατι ἐπὶ πουλὺν χρόνον, καὶ πίνειν διδόναι ὑδαρέα τὸν οἶνον καὶ μὴ ψυχρὸν παντάπασι, τοῦτον δὲ διδόναι, ὃς ἥκιστα τὴν γαστέρα μετεωριεῖ καὶ φῦσαν παρέξει· ταῦτα δὲ ποιέειν, ὅκως οἵ τε σπασμοὶ ἧσσον ἐπιλάβωσι, καὶ μείζονα γένηται καὶ εὐχροώτερα. Τὰς δὲ γυναῖκας χρὴ διαιτᾶσθαι τῷ ξηροτέρῳ τῶν τρόπων· καὶ γὰρ τὰ σιτία τὰ ξηρὰ ἐπιτηδειότερα πρὸς τὴν μαλθακότητα τῶν γυναικείων σαρκῶν, καὶ τὰ ἀκρητέστερα πόματα ἀμείνω πρὸς τὰς ὑστέρας καὶ τὰς κυοτροφίας.
7. Τοὺς γυμναζομένους χρὴ τοῦ χειμῶνος καὶ τρέχειν καὶ παλαίειν, τοῦ δὲ θέρεος παλαίειν μὲν ὀλίγα, τρέχειν δὲ μὴ, περιπατέειν δὲ πολλὰ κατὰ ψῦχος. Ὁκόσοι κοπιῶσιν ἐκ τῶν δρόμων, τούτους παλαίειν χρή· ὁκόσοι δὲ παλαίοντες κοπιῶσι, τούτους χρὴ τρέχειν· οὕτω γὰρ ἂν ταλαιπωρέων τῷ κοπιῶντι τοῦ σώματος διαθερμαίνοιτο καὶ ξυνιστῷτο καὶ διαναπαύοιτο μάλιστα. Ὁκόσους γυμναζομένους διάῤῥοιαι λαμβάνουσι, καὶ τὰ ὑποχωρήματα σιτώδεα καὶ ἄπεπτα, τουτέοισι τῶν τε γυμνασίων ἀφαιρέειν μὴ ἐλάσσω τοῦ τρίτου μέρεος, καὶ τῶν σιτίων τοῖσιν ἡμίσεσι χρέεσθαι· δῆλον γὰρ δὴ ὅτι ἡ κοιλίη ξυνθάλπειν οὐ δύναται ὥστε πέσσεσθαι τὸ πλῆθος τῶν σιτίων· ἔστω δὲ τουτέοισι τὰ σιτία ἄρτος ὡς ἐξοπτότατος, ἐν οἴνῳ ἐντεθρυμμένος, καὶ τὰ ποτὰ ὡς ἐλάχιστα καὶ ἀκρητέστατα, καὶ περιπάτοισι μὴ χρεέσθωσαν ἀπὸ τοῦ σιτίου· μονοσιτέειν δὲ χρὴ ὑπὸ τοῦτον τὸν χρόνον· οὕτω γὰρ ἂν μάλιστα ξυνθάλποιτο ἡ κοιλίη, καὶ τῶν ἐσιόντων ἐπικρατοίη. Γίνεται δὲ ὁ τρόπος οὗτος τῆς διαῤῥοίης τῶν σωμάτων τοῖσι πυκνοσάρκοισι μάλιστα, ὁκόταν ἀναγκάζηται ὥνθρωπος κρεηφαγέειν, τῆς φύσιος ὑπαρχούσης τοιαύτης· αἱ γὰρ φλέβες πυκνωθεῖσαι οὐκ ἀντιλαμβάνονται τῶν σιτίων τῶν ἐσιόντων· ἔστι δὲ αὕτη μὲν ὀξέη ἡ φύσις, καὶ τρέπεται ἐφ’ ἑκάτερα, καὶ ἀκμάζει ὀλίγον χρόνον ἡ εὐεξίη ἐν τοῖσι τοιουτοτρόποισι τῶν σωμάτων. Τὰ δὲ ἀραιότερα τῶν εἰδέων καὶ δασύτερα καὶ τὴν κρεηφαγίην δέχεται, καὶ τὰς ταλαιπωρίας μᾶλλον ὑπομένει, καὶ χρονιώτεραι γίνονται αὐτέοισιν αἱ εὐεξίαι. Καὶ ὁκόσοι τὰ σιτία ἀνερεύγονται τῇ ὑστεραίῃ, καὶ τὰ ὑποχόνδρια μετεωρίζεται αὐτέοισιν ὡς ἀπέπτων τῶν σιτίων ἐόντων, τουτέοισι καθεύδειν μὲν πλείονα χρόνον ξυμφέρει, τῇ δὲ ἄλλῃ ταλαιπωρίῃ ἀναγκάζειν χρὴ αὐτῶν τὰ σώματα, καὶ τὸν οἶνον ἀκρητεστέρον πινόντων καὶ πλείω, καὶ τοῖσι σιτίοισιν ἐλάσσοσι χρέεσθαι ὑπὸ τοῦτον τὸν χρόνον· δῆλον γὰρ δὴ ὅτι ἡ κοιλίη ὑπὸ ἀσθενείης καὶ ψυχρότητος οὐ δύναται τὸ πλῆθος τῶν σιτίων καταπέσσειν. Ὁκόσους δὲ δίψαι λαμβάνουσι, τουτέοισι τῶν τε σιτίων καὶ τῶν ταλαιπωριέων ἀφαιρέειν, καὶ τὸν οἶνον πινόντων ὑδαρέα τε καὶ ὅτι ψυχρότατον. Ὁκόσοισι δὲ ὀδύναι γίνονται τῶν σπλάγχνων ἢ ἐκ γυμνασίης ἢ ἐξ ἄλλης τινὸς ταλαιπωρίης, τουτέοισι ξυμφέρει ἀναπαύεσθαι ἀσίτοισι, πόματι δὲ χρέεσθαι ὅ τι ἐλάχιστον ἐς τὸ σῶμα ἐσελθὸν πλεῖστον οὖρον διάξει, ὅπως αἱ φλέβες αἱ διὰ τῶν σπλάγχνων πεφυκυῖαι μὴ κατατείνωνται πληρεύμεναι· ἐκ γὰρ τῶν τοιουτέων τά τε φύματα γίνονται καὶ οἱ πυρετοί.
8. Ὁκόσοισι δὲ νοῦσοι ἀπὸ τοῦ ἐγκεφάλου γίνονται, νάρκη πρῶτον ἴσχει τὴν κεφαλὴν, καὶ οὐρέει θαμινὰ, καὶ τἄλλα πάσχει ὁκόσα ἐπὶ στραγγουρίῃ· οὗτος ἐφ’ ἡμέρας ἐννέα τοῦτο πάσχει· καὶ ἢν μὲν ῥαγῇ κατὰ τὰς ῥῖνας ἢ κατὰ τὰ ὦτα ὕδωρ ἢ βλέννα, ἀπαλλάσσεται τῆς νούσου, καὶ τῆς στραγγουρίης παύεται· οὐρέει δὲ ἀπόνως πουλὺ καὶ λευκὸν, ἔστ’ ἂν εἴκοσιν ἡμέρας παρέλθῃ· καὶ ἐκ τῆς κεφαλῆς ἡ ὀδύνη ἐκλείπει τῷ ἀνθρώπῳ, ἐσορέοντι δὲ βλάπτεταί οἱ ἡ αὐγή.
9. Ἄνδρα δὲ χρὴ, ὅς ἐστι συνετὸς, λογισάμενον ὅτι τοῖσιν ἀνθρώποισι πλείστου ἄξιόν ἐστιν ἡ ὑγιείη, ἐπίστασθαι ἐκ τῆς ἑωυτοῦ γνώμης ἐν τῇσι νούσοισιν ὠφελέεσθαι.
المقالة الثالثة من كتاب طبيعة الإنسان في تدبير الأصحّاء
(وهي المقالة التي يذكر كثير من المفسّرين أنّ فولوبس تلميذ أبقراط وضعها)
(١) قال: على هذا ينبغي أن يكون تدبير العوامّ من الناس ينبغي أن تستعمل في الشتاء من الأطعمة أكثر ممّا تستعمل في سائر أوقات السنة وأمّا الشراب فيكون ما تشرب منه قليلاً جدّاً وينبغي أن يكون الشراب أقلّ مزاجاً وأقوى ممّا تستعمل في سائر الأوقات وينبغي أن تختار من الأطعمة الخبز وأمّا الإدام التي يتأدّم بها فتكون جميعها مشويّة وتستعمل من البقول في هذا الوقت من أوقات السنة أيبس ما يكون فإنّك إذا فعلت ذلك صار مزاج البدن حارّاً يابساً في غاية ما يمكن وإذا جاء الربيع فينبغي أن يزاد في الشراب ويكسر بالماء وتنقص من الطعام قليلاً قليلاً وتختار منه ما هو أقلّ غذاء وأرطب وتستعمل مكان الاستكثار من الخبز الاستكثار من السويق وتنتقل من استعمال اللحوم المشويّة إلى استعمال المطبوخة والمسلوقة ويزاد في هذا الوقت في استعمال البقول قليلاً حتّى ينتهي بك الأمر إلى أن يدخل الصيف فتستعمل حينئذٍ الأطعمة الرطبة والإدام المسلوقة وتستعمل البقول طريّة ومسلوقة وأمّا الشراب فينبغي أن تستكثر من استعماله في هذا الوقت ويكون ما يمزج به من الماء أكثر منه في سائر الأوقات واحذر أن ينتقل المستعمل لهذا التدبير إلى الضدّ بغتة.
(٢) وأمّا الأبدان الكثيرة اللحم الرطبة التي لونها اللون الأحمر فالأولى أن تدبّر في أكثر أوقات السنة بالتدبير الذي هو أجفّ وذلك أنّ طبائع هذه الأبدان رطبة وأمّا الأبدان التي اللحم والشحم فيها قليلان وهي أصلب وأميل إلى السواد أو إلى الشقرة فينبغي أن تدبّر بالتدبير الذي هو أرطب في أكثر أوقات السنة وذلك أنّ مزاج هذه الأبدان مزاج يابس وأمّا الفتيان فينبغي أن يستعملوا التدبير الليّن الرطب وذلك أنّ مزاج أصحاب هذا السنّ مزاج يابس وأبدانهم جامدة وكذلك أيضاً المشائخ فينبغي أن يستعلموا في أكثر أوقات السنة التدبير الذي هو أجفّ فإنّ الأبدان في هذا السنّ رطبة ليّنة باردة فينبغي أن تقدّر الغذاء بحسب الأسنان وأوقات السنة وأصناف مزاج البدن بعد أن تجعل غرضك في جميع ذلك مقابلة الحارّ والبارد فإنّك إذا فعلت ذلك حفظت الصحّة على الأبدان.
(٣) وأما المشي والسير فينبغي أن يستعمل في الشتاء مع فضل سرعة وفي الصيف مع رفق إلّا أن يكون السير في الشمس وينبغي للسمين أن يستعمل المشي والسير كثيراً مع فضل سرعة وأمّا المهزول فينبغي أن يستعمل ذلك برفق وأمّا اللباس فينبغي أن يكون في الشتاء ثياباً جدداً نقيّة وفي الصيف ثياباً قد أنقعت في الدهن.
(٤) وأمّا الأبدان السمينة التي تريد تهزيلها فمر أصحابها أن يكون تعبهم على الريق قبل الطعام ثمّ يتناولون الطعام بعد ذلك وهم يلهثون قبل تبرّد أبدانهم ويشربون قبل طعامهم شراباً ممزوجاً ليس بالشديد البرد ويكون الإدام الذي يتّخذ لهم بالسمسم وبسائر ما أشبهه ويكون أيضاً الأشياء التي تطيّب طعامهم أشياء دسمة فإنّها إذا فعلوا ذلك أشبعهم المقدار اليسير ويجعل تناول الطعام في اليوم مرّة واحدة ويتجنّب الدخول إلى الحمّام ويتحرّى أن يكون فراشه صلباً جاسياً ويكون مشيه للرياضة وأكثر بدنه مكشوف ما أمكن ذلك وأمّا المهزول المحتاج إلى أن يسمن فينبغي أن يستعمل ضدّ جميع ما وصفناه ممّا يستعمله السمين المحتاج إلى أن يهزل ولا يصوم البتّة ولا يتعب.
(٥) وينبغي للأصحّاء أن يتعاهدوا القيء وغسل البدن منهم على هذا الطريق أمّا في الستّة الأشهر الشتويّة فينبغي أن يستعمل القيء وذلك أنّ البلغم في هذا الوقت في البدن أكثر منه في الصيف والأمراض العارضة فيه تعرض في نواحي الرأس والمواضع التي فوق الحجاب فإذا دخل الحرّ استعملت الغسل وذلك أنّ الهواء في هذا الوقت يتوقّد والغالب على البدن فيه المرار ويحدث للإنسان فيه ثقل في البطن والركبتين والتهاب ويعرض فيه المغص فيجب من ذلك أن تبرّد البدن وتحطّ ما يرتفع ويطفو فيه إلى أسفل من المواضع التي تليق بذلك ولتكن الحقن التي تسعمل في الأبدان التي السمن عليها أغلب ما كان منها أرطب وأرقّ والملوحة غالبة عليه وأمّا الأبدان التي هي أجفّ وأقضف وأضعف فينبغي أن تكون الحقن التي تستعمل فيها ما كان الدسم واللين عليها أغلب وقوامها أغلظ ومن لم يكن بدنه مهزولاً لكنّه عبل فينبغي أن يتقيّأ على الريق قبل الطعام بعد أن يحضر قبل استعماله أو يتحرّك بغير ذلك حركة سريعة ويكون ذلك قبل وقت الزوال خذ من الزوفاء أربع أواقٍ ونصف واسحقه وصبّ عليه من الماء كوزاً واسقه إيّاه بعد أن تخلط به من الخلّ والملح ما يطيب به وينبغي أن يكون شربهم من هذا الشراب أوّلاً برفق ثمّ يسرعون في شربه ومن كان بدنه مهزولاً ضعيفاً فينبغي أن يستعمل القيء بعد الطعام على هذه الصفة يستحمّ أوّلاً بماء حارّ ثمّ يشرب بعد خروجه من الحمّام شراباً قليل المزاح مقدار تسع أواقٍ ثمّ يأكل من بعد ذلك أطعمة مختلفة من كلّ ضرب ولا يشرب على الطعام ولا بعد فراغه منه لكن يلبث من غير أن يشرب شيئاً مقدار عشر غلوات وإذا فعل ذلك فاسقه ثلاثه أصناف من الشراب مختلفة الطعم ويكون أحدها قابضاً والآخر حلواً والثالث حامضاً وينبغي أن يشرب الشراب أوّلاً قليل المزاج قليلاً قليلاً بتمهّل ثمّ يرقّ الشراب ويوفّر الشربات ويوالي.
من كان عادته أن يتقيّأ في الشهر مرّتين فالأجود له أن يتقيّأ في يومين متواليين من أن يتقيّأ فيما بين كلّ خمسة عشر يوماً ومن الناس من فعل ضدّ ذلك ومن احتاج إلى القيء وعسر عليه انطلاق بطنه فينبغي أن يأكل في اليوم مراراً ويجعل أطعمته أطعمة مختلفة الأصناف ويهيّأ له من كلّ صنف ألوان مختلفة ويستعمل أشربة مختلفة إمّا شرابين وإمّا ثلاثة ومن لم يحتج إلى القيء أو كان بطنه ليّناً فينبغي أن يفعل خلاف ذلك.
(٦) وأمّا الصبيان فينبغي أن يجلسوا في ماء مسخن كثيراً مدّة طويلة وأن يسقوا شراباً ممزوجاً رقيقاً جدّاً ولا يكون بارداً جدّاً وينبغي أن يكون الشراب الذي يسقى لا يطفو في فم المعدة ولا ينتفخ فإنّك إذا فعلت ذلك بهم كان ما يعرض لهم من الامتداد أقلّ وكان نشوءهم أجود وكانت ألوانهم أحسن وأمّا النساء فينبغي أن تدبّر أبدانهم بالأشياء التي هي أجفّ وذلك أنّ الأطعمة المجفّفة أوفق لهنّ بسبب لين اللحم منهنّ والشراب القليل المزاج أجود للرحم ولتربية الأولاد.
(٧) وأمّا الذين يستعملون الرياضة فالأوفق في الشتاء الإحضار والصراع وأمّا الصيف فلن يوافق هذه الأبدان فيه الإحضار وأمّا الصراع فينبغي أن يستعمل قليلاً فأوفق الرياضة فيه 〈المشي〉 الكثير في وقت من النهار بارد ومن أعيا من الإحضار فينبغي أن يصارع ومن أعيا من الصراع فينبغي أن يحضر فإنّ بدن المعيي إذا تحرّك على هذا الطريق سخن وكان أحرى بأن يسكن ما به من الإعياء ومن أصابه من الناس إذا دعته الضرورة إلى التعب ذرب وخرج طعامه غير منطحن ولا منهضم فأصلح التدبير له أن يترك من تعبه مقدار ثلثه على الأقلّ ومن طعامه مقدار نصفه فإنّه من البيّن أنّ المعده منه لا يمكنها أن تسخن أطعمة كثيرة حتّى تستمرئها ولتكن الأطعمة التي يتناولها خبزاً نضيجاً مفتوفاً في شراب ويشربه قليلاً ممزوجاً مزاجاً معتدلاً ويتجنّب المشي بعد الطعام ويجعل طعامه مرّة واحدة في اليوم ما دام الذرب فإنّ المعدة إنّما يمكنها أن تسخن وتهضم ما يردها على هذه الصفة خاصّة وإنّما يعرض هذا الصنف من الذرب للأبدان التي اللحم منها مستحصف وخاصّة إذا اضطرّوا أن يتناولوا من الأغذية اللحوم التي طبيعتها هذه الطبيعة وذلك أنّ العروق إذا تكاثفت لم تقبل الغذاء الداخل فيها والأبدان التي حالها حادّة تميل إلى الجهتين جميعاً وخصبها لا يدوم إلّا زماناً يسيراً وأمّا الأبدان المتخلخلة الكثيرة الشعر فاحتمالها لما تضطرّ إليه من تناول الأطعمة والتعب أكثر ومدّة بقاء خصبها أطول وإذا عرض لأحد أن يتجشّأ طعم طعامه من غد اليوم الذي أكله فيه وعرضت له نفخة فيما دون الشراسيف فإنّما يكون ذلك إذا لم ينهضم طعامه فالأصلح له أن ينام مدّة طويلة وإذا كان من غد ذلك اليوم أتعب بدنه وجعل شرابه أكثر ممّا كان وأقرب إلى الصروفة واستعمل من الأطعمة أقلّ ممّا كان يستعمله قبل ذلك فإنّه من البيّن أنّ المعدة منه بسبب ضعفها ويردها لا يمكنها أن تهضم أطعمة كثيرة وأمّا من أصابه عطش شديد فالأصلح له أن يقلّل من طعامه ومن تعبه ويشرب شرابه وهو شديد البرد جدّاً أكثر المزاج وأمّا من عرض له وجع في أحشائه من رياضة أو مشي فالأصلح له أن يسكن ويستقرّ من غير أن يتناول شيئاً من الأطعمة وأمّا الشراب فيشرب منه ما إذا ورد المقدار اليسير منه إلى البدن أدرّ البول إدراراً كثيراً كيما لا تتمدّد العروق التي في الأحشاء منه إذا امتلأت وذلك أنّ الأورام والحمّيات إنّما تعرض عن هذا.
(٨) ومن أصابه مرض بسبب دماغه عرض له أوّلاً خدر في رأسه وأصابه تقطير البول وسائر ما يعرض لمن به التقطير وجميع ذلك يثبت به إلى اليوم التاسع فإن جرى من أنفه وأذنه في هذا اليوم ماء ورطوبة لزجة تخلّص من مرضه وسكن ما به من تقطير البول وبال بولاً كثيراً أبيض من غير أذى إلى أن يجوز اليوم العشرين وذهب الوجع الذي يجده في رأسه إلّا أنّه يبقى إذا أحدّ البصر احتبس الضوء.
تمّت المقالة الثالثة من كتاب طبيعة الإنسان وهي المنسوبة إلى فولوبس في حفظ الصحّة.