Digital Corpus for Graeco-Arabic Studies

Galen: De Febrium Differentiis (On the Differences of Fevers)

Τούτου τοῦ γένους ἐστὶ καὶ ἠπίαλος πυρετὸς ἰδίως ὀνομαζόμενος, ὅταν ἅμα πυρέττουσί τε καὶ ῥιγοῦσι, καὶ ἀμφοτέρων αἰσθάνονται κατὰ τὸν αὐτὸν χρόνον, ἐν ἅπαντι μορίῳ τοῦ σώματος. Ἀρχιγένης μὲν οὖν οἴεται κατ’ ἄλλου μηδενὸς ἐπιφέρεσθαι μηδέποτε τοὔνομα τὸν ἠπίαλον ἀλλ’ ἢ κατὰ μόνου τοῦ τοιούτου πυρετοῦ. φαίνονται δὲ τῶν Ἀττικῶν ἀνδρῶν ἔνιοι καὶ τὸ πρὸ τοῦ πυρετοῦ ῥῖγος οὕτως ὀνομάζοντες. ὑαλώδη δέ μοι δοκεῖ προσαγορεύειν ὁ Πραξαγόρας τὸν χυμὸν τοιοῦτον· οἱ νεώτεροι δὲ, ὧν ἐστι καὶ Φίλιππος, ὠμὸν ἁπλῶς, οὐδὲν προστιθέντες εἰς ἀκριβῆ διορισμὸν ὄνομα. τῆς φλεγματώδους δ’ ἐστὶ δήπου καὶ αὐτὸς ἰδέας, ἱκανῶς ὑπάρχων ψυχρός τε καὶ γλίσχρος. ὃς γὰρ ἂν ὑγρὸς ἅμα καὶ ψυχρὸς ᾖ χυμὸς, ὑπὸ τὴν τοῦ φλέγματος ἀνάγεται προσηγορίαν, εἴ τις Ἱπποκρατείως τε καὶ συνήθως ἅπασιν, οὐ μόνον τοῖς παλαιοῖς ἰατροῖς, ἀλλὰ ἤδη καὶ τοῖς ἄλλοις Ἕλλησιν ὀνομάζειν  ἐθέλει. Πρόδικος γὰρ ἐν τῷ περὶ φύσεως ἀνθρώπου παρανομεῖ καὶ περὶ τοῦτο τοὔνομα, πρὸς τῆς θαυμαστῆς ἐτυμολογίας ἀναπειθόμενος. ἀλλ’ οὐ νῦν καιρὸς ἐπὶ τὰ τοιαῦτα τὸν λόγον ἐκτρέπειν, ἄλλην αὐτοῖς πραγματείαν ἀνατεθεικότα. αὖθις οὖν ἐπὶ τὸ προκείμενον ἴωμεν. ὅστις ἂν ἐν τῷ σώματι χυμὸς ὑγρὸς ᾖ καὶ ψυχρὸς, ἡμεῖς μὲν τοῦτον ὀνομάζομεν φλέγμα, σὺ δ’ εἰ βούλει κάλει σκινδαψόν. οὕτως ἄρα μοι μέλει τῶν ὀνομάτων οὐδέν. ἀλλ’ ἴσθι γε τοῦ χυμοῦ τούτου πλείους οὔσας διαφοράς· ἓν μὲν γὰρ εἶδος αὐτοῦ πάνυ δή τι ψυχρόν ἐστιν, ὥστε καὶ μεγίστας ὀδύνας, ὅταν ἐμφραχθῇ χωρίῳ θερμῷ, παρέχεσθαι· καὶ πολλάκις τε πολλὰς ἀλγηδόνας τῶν προσαγορευομένων κωλικῶν, ἐπὶ δριμεῖ κλύσματι τοιοῦτον χυμὸν ἐκκενώσαντι παραχρῆμα παυομένας ἐστὶν ἰδεῖν. ἔοικε δὲ καὶ τὴν ὄψιν ὁ χυμὸς οὗτος ὑάλῳ κεχυμένῃ. ἕτερον δ’ ἐστὶ φλέγματος εἶδος, ὃ ἀναχρεμψάμενοι πολλάκις ἀποπτύουσί τινες, αἰσθητὴν ἔχον τὴν γλυκύτητα, καὶ δῆλον ὡς οὐκ ἐνδέχεται τὸ τοιοῦτον ἀκριβῶς εἶναι ψυχρὸν, εἴ τι μεμνήμεθα τῶν ἐν τοῖς περὶ τῆς τῶν ἁπλῶν φαρμάκων δυνάμεως ἀποδεδειγμένων. ἔστι γε δή τι καὶ τρίτον ἄλλο φλέγματος εἶδος αὐτοῖς τοῖς πτύουσιν ὀξὺ φαινόμενον, ἧττον δὲ τοῦ ὑαλώδους, μᾶλλον δὲ τοῦ γλυκέος ψυχρόν· ὥσπερ ἕτερον ἁλμυρὸν, ἤτοι διὰ σῆψιν, ἢ δι’ ἐπιμιξίαν ἁλυκῆς ὀῤῥώδους ὑγρότητος, ἐφ’ ᾧ δὴ καὶ οἱ πυρέττοντες οὐ ῥιγοῦσιν, ἀλλὰ φρίττουσι μόνον, εἰσβάλλοντος τοῦ παροξυσμοῦ. τὸ δέ γ’ ὀξὺ καὶ τὸ ὑαλῶδες εἰ κινοῖτο, διὰ τῶν αἰσθητικῶν σωμάτων ἰὸν, τὰ χωρὶς πυρετοῦ φέρει ῥίγη· καὶ εἰ σηπεδών τις αὐτοῖς ἐπιγένοιτο μετρία, τὸν ἠπίαλον ἐργάζεται πυρετόν· εἰ δ’ ἐπὶ πλέον σαπείη, προηγεῖται μὲν τὸ ῥῖγος, ἕπεται δ’ ὁ πυρετὸς, ἐκνικωμένης τῆς ψύξεως ὑπὸ τοῦ πλήθους τῆς θερμασίας, ὡς μηδ’ ὅλως φαίνεσθαι κατὰ τὰς ἀναβάσεις καὶ τὰς ἀκμὰς τῶν παροξυσμῶν. ἴσως δὲ καὶ τὸ ὑαλῶδες φλέγμα τῆς ὀξείας μετέχει ποιότητος, ὡς εἶναι τὰς πάσας διαφορὰς αὐτοῦ τρεῖς, ὀξὺ καὶ γλυκὺ καὶ ἁλυκόν· ἥκιστα δ’ ἐπὶ τῷ γλυκεῖ φλέγματι σηπομένῳ προηγεῖται τοῦ πυρετοῦ ῥῖγος. ἴσως δ’ ἄν τις οὐκ ἔθ’ ἁπλῶς, οὐδ’ ὑφ’ ἁπλῆς αἰτίας γίνεσθαι τοὺς τοιούτους ὑπολάβοι πυρετοὺς, εἴ γε δὴ τοῦ φλέγματος ὅσον μὲν δὴ σήπεται, τὸν πυρετὸν ἐξάπτει, τὸ δ’ ἄλλο τὸ μηδέπω σηπόμενον, ἐφ’ οὗ ῥιγοῦσιν, οὐκ αὐτῆς ἐστι τῷ σηπομένῳ ποιότητος. εἴπερ οὖν ὑπὸ τούτου μὲν τὸ ῥῖγος, ὑπὸ δὲ τοῦ διασαπέντος ὁ πυρετὸς γίγνεται, διττὸν ἀεὶ ἔσται τὸ αἴτιον. ἐγχωρεῖ μὴν κᾀνταῦθα τὸν μὲν πυρετὸν ὑφ’ ἑτέρου γένους αἰτίας γίγνεσθαι φάναι, τὸ ῥῖγος δ’ ὑπ’ ἄλλου, μὴ ὂν ὅπερ ὁ πυρετός· ἔν γε μὴν τοῖς τριταίοις πυρετοῖς ἡ ξανθὴ χολὴ καὶ τὸ ῥῖγος ἐργάζεται καὶ τὸν πυρετόν. ἀλλὰ τὰ μὲν τοιαῦτα λογικωτέραν ἔχει τὴν ἀμφισβήτησιν, ἐπὶ δὲ τὰ νῦν ἡμῖν προκείμενα μετιέναι καιρός.

٦ ومن هذا الجنس أيضاً الحمّى التي تخصّ باسم إيبيالس، وهي أن تكون بالإنسان في حال واحدة حمّى ونافض ويحسّ بهما جميعاً في وقت واحد في كلّ عضو من أعضاء بدنه. وأرخيجانس يرى أنّ هذا الاسم، أعني اسم إيبيالس، ليس يسمّى به شيء أصلاً في حال من الأحوال سوى هذه الحمّى. وقد نجد قوماً من أهل أطيقى، وهم أنبل اليونانيّين، يسمّون بهذا الاسم أيضاً النافض الذي يتقدّم الحمّى. والأمر عندي أنّ هذا الخلط هو الذي يسمّيه بركساغورس الزجاجيّ.

فأمّا من كان بعده من الأطبّاء الحدث، ومنهم فيلبوس، فيسمّونه نيّاً خاماً تسمية مطلقة من غير أن يضيفوا إلی ذلك اسماً يفرّقون به بينه وبين غيره تفرقة صحيحة. وهذا الخلط أيضاً من جنس البلغم، وهو شديد البرد واللزوجة. فإنّ كلّ خلط تجتمع فيه الرطوبة والبرد، فإنّ اسم البلغم واقع عليه عند من يتبع في استعمال الأسماء بقراط وما جرت عليه عادة جميع القدماء من الأطبّاء وسائر اليونانيّين.

فأمّا بروديقس في كتابه في طبيعة الإنسان، فيجاوز السنّة في هذا الاسم أيضاً، وكان الذي دعاه إلی ذلك اشتقاق عجيب اشتقّ به هذا الاسم. وليس هذا موضع تمثيل الكلام إلی أشباه هذه الأشياء، إذ كنّا قد أفردنا لها كتاباً غير هذا. فأنا راجع إلی ما قصدت إليه.

فأقول إنّ كلّ خلط بارد رطب يكون في البدن، فنحن نسمّيه بلغماً، فإن شئت أنت أن تسمّيه سقندبسوس، فشأنك. فهذا مبلغ قلّة مبالاتي بالأسماء. ولكن اعلم أنّ لهذا الخلط أصنافاً كثيرة. فصنف منه بارد جدّاً، حتّى يحدث أوجاعاً في غاية الشدّة، إذا حدثت منه سدّة في موضع حارّ. وكثيراً ما ترى أوجاعاً كثيرة من أوجاع القولنج بعد استعمال حقنة حادّة تستفرغ هذا الخلط تسكن على المكان. وهذا الخلط شبيه في منظره بالزجاج المذاب. ومن البلغم صنف آخر كثيراً ما يتنخّعه ويقذفه بعض الناس معه حلاوة محسوسة. وبيّن أنّه لا يمكن أن يكون هذا الصنف خالص البرد عند من هو ذاكر لما بيّنت في كتابي في قوى الأدوية المفردة. ومن البلغم صنف ثالث يحسّه من يقذفه حامضاً، وهو أقلّ برداً من الزجاجيّ وأشدّ برداً من الحلو. ومنه صنف آخر مالح، وذلك يكون إمّا من قبل عفونة، وإمّا من قبل أنّه تشوبه رطوبة مائيّة مالحة. ومن أصابته حمّى من هذا الصنف من البلغم، لم يصبه معها نافض، لكنّه يقشعرّ فقط في أوّل نوبة الحمّى.

فأمّا الصنف الحامض من البلغم والصنف الزجاجيّ، إن تحرّكا وجريا، فمرّا بأعضاء حسّاسة، فإنّهما يحدثان النافض الذي لا تكون معه حمّى، وإن شابهما شيء يسير من العفونة، كانت منهما الحمّى التي يحسّ صاحبها فيها النافض والصالب معاً في جميع أعضائه التي قلت إنّ اليونانيّين يسمّونها إيبيالس. فإن نالهما من العفونة أكثر من ذلك، تقدّم النافض، ثمّ تبعته الحمّى، فانهزم البرد من كثرة الحرارة، حتّى لا يظهر منه شيء أصلاً في وقت تزيّد النوائب وفي وقت منتهاها.

ولعلّ الصنف الزجاجيّ من البلغم أيضاً معه شيء من الطعم الحامض، فيكون جميع أصناف البلغم ثلاثة، الحامض والحلو والمالح. وليس يكاد يكون من البلغم الحلو، إذا عفن، نافض قبل الحمّى. وليس ببعيد، إن يتوهّم متوهّم أنّ هذه الحمّيات ليست حمّيات مفردة ولا تكون من سبب مفرد، إذ كان ما قد استولت عليه العفونة من البلغم، هو المولّد للحمّى، والباقي منه الذي لم يعفن بعد، هو الذي يكون منه النافض، وليس حال هذا حال الذي قد عفن.

فإن كان النافض إنّما يكون من هذا الذي لم يعفن بعد والحمّى إنّما تكون ممّا قد عفن، فإنّ السبب شيئان، لا شيء واحد. وفي هذه الحمّى قد يمكن أن يقال إنّ الحمّى تكون من جنس من السبب غير الجنس الذي يكون منه النافض، والنافض شيء غير الحمّى. فأمّا في حمّى الغبّ، فالمرّة الصفراء هي المحدثة للنافض وللحمّى. إلّا أنّ البحث عن هذه الأشياء وأشباهها بطريق أصحاب الكلام أشبه، وأمّا نحن، فينبغي أن نرجع إلی الغرض الذي قصدنا إليه.